Aktualizacja wpisu 19.07.2024
Wiele osób zadaje mi pytanie jak uniknąć zachowku i czy jest to w ogóle możliwe. Oczywiście, w określonych sytuacjach jest to jak najbardziej możliwe. Czasem, aby to osiągnąć niezbędne jest działanie spadkodawcy, a czasem to spadkobierca musi okazać się wiedzą i niezbędną aktywnością w celu uniknięcia jego zapłaty.
Poniżej podzielę się z Państwem pewnymi sposobami. Odsyłam również do artykułu – co to jest zachowek. W niniejszym artykule nadmienię tylko, że prawo do zachowku uregulowane zostało w art. 991 kodeksu cywilnego i jest to forma rekompensaty pieniężnej dla osób najbliższych dla spadkodawcy. Zachowek przysługuje bowiem wstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Darowizny i ich rola w unikaniu zachowku
Darowizna to umowa nazwana. Umowa ta jest uregulowaną w art. 888 i nast. kodeksu cywilnego. Zgodnie z definicją przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Umowa ta jest niezwykle ważne jeżeli mówimy o zachowku. Rozdysponowanie przez spadkodawcę swoim majątkiem za życia poprzez darowizny nie pozbawia bowiem zachowku osób uprawnionych.
Darowizny za życia a obowiązek zachowku
Do ustalonego stanu czynnego spadku dolicza się, stosownie do przepisów art. 993 kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi bowiem, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Co bardzo ważne doliczaniu podlegają nie tylko klasyczne darowizny ale również umowy z darowiznami zrównane.
Skuteczność darowizn w kontekście prawa spadkowego
Darowizny mają znaczenia dla żądania i wysokości zachowku, co wyjaśniłam już wyżej ale to nie jedyny wpływ darowizn na dziedziczenie. Doliczenie darowizny do spadku występuje również przy dziale spadku, Zasady doliczania są jednak częściowo odmienne niż przy zachowku. Przy zaliczaniu darowizn na schedę spadkową bierze się pod uwagę tylko darowizny dokonane na rzecz spadkobierców uczestniczących w dziale, a nie uwzględnia się tych uczynionych na rzecz innych osób.
Umowy dożywocia jako alternatywa
Jednym z najpopularniejszych sposobów, aby oszczędzić spadkobiercy konieczności zapłaty zachowku jest właściwe rozporządzenie majątkiem przez spadkodawcę tj. zamiast bardzo popularnej darowizny np. nieruchomości zawarcie ze spadkobiercą umowy dożywocia. Wyjaśnię, że zgodnie z treścią art. 1000 § 1 kodeksu cywilnego jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Definicja i warunki umowy dożywocia
Umowa dożywocia jest odrębnym typem nazwanej umowy wzajemnej, uregulowanym w kodeksie cywilnym, stąd judykatura przyjmuje, że nie można rozszerzać pojęcia darowizny na umowę dożywocia. Innymi słowy umowy dożywocia nie uwzględnia się przy liczeniu zachowku (tak. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 14 lutego 2018 r., sygn.akt I ACa 799/17).
W myśl art. 908 § 1 kodeksu cywilnego umowa dożywocia to umowa, w której w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Umowa dożywocia musi mieć formę aktu notarialnego i najczęściej bywa zawierana właśnie przez osoby najbliższe.
Korzyści wynikające z umowy dożywocia
W wyniku zawarcia tej umowy zbywca ma zapewnioną pomoc nabywcy nieruchomości w utrzymaniu. Z punktu widzenia zaś omawianego tematu tj. uniknięcia zachowku zawarcie umowy dożywocia jest największym „plusem” ponieważ wartości nieruchomości nie zaliczamy wówczas do zachowku.
Testament jako narzędzie unikania zachowku
Na pytanie jak uniknąć zachowku odpowiedź może być następująca – wydziedziczyć uprawnionych do zachowku w testamencie. Wydziedziczenie a zachowek są ze sobą ściśle powiązane. Mianowicie spadkodawca ma możliwość pozbawienia spadkobiercy zachowku poprzez jego wydziedziczenie z powodu enumeratywnie określonych przesłanek. W myśl art. 1008 kodeksu cywilnego wydziedziczenie jest dopuszczalne jeżeli:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jak sporządzić testament zgodny z prawem
Aby sporządzić testament zawierający wydziedziczenie po pierwsze trzeba pamiętać, że wymienione wyżej przyczyny wydziedziczenia to po pierwsze jedyne możliwe, a po drugie muszą one znaleźć odzwierciedlenie w sporządzonym przez spadkobiercę testamencie.
Proszę też pamiętać, że późniejsze przebaczenie przez spadkodawcę eliminuje możliwość wydziedziczenia. Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej (patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r., sygn.akt III CZP 37/18).
Wybór odpowiedniego rodzaju testamentu
Z uwagi na istotność wydziedziczenia sugerowałabym sporządzić testament albo w zwyklej formie pisemnej po konsultacji z prawnikiem tak aby pozbawienie zachowku było potem skutecznie albo w formie aktu notarialnego, gdzie notariusza zadba o wszystkie elementy skutecznego wydziedziczenia.
Zrzeczenie się dziedziczenia
W prawie polskim istnieje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia. Opcja taka przewidziana została w art. 1049 kodeksu cywilnego. Skutkiem umowy o zrzeczenie się dziedziczenia jest wyłączenie zrzekającego się od dziedziczenia tak, jakby nie dożył chwili otwarcia spadku. Co może wydawać się dziwne osoba, która zrzekła się dziedziczenia i tak może dziedziczyć ale na podstawie testamentu.
Procedura zrzeczenia się dziedziczenia
Jak można dokonać zrzeczenia się dziedziczenia? Bardzo prosto, otóż poprzez zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ze spadkodawcą. Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Skutki prawne zrzeczenia się dziedziczenia
Skutki umowy zrzeczenia się dziedziczenia mają wpływ na prawo do zachowku, albowiem spadkobierca ustawowy, który zrzekł się dziedziczenia, traci także prawo do zachowku. Niestety ale prawo do zachowku tracą także jego zstępni, jeżeli są oni objęci umową o zrzeczenie się dziedziczenia.
A jak nie płacić zachowku na skutek upływu czasu?
Podstawowa informacja to taka, że zachowek się przedawnia. Ustawa stanowi, że z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Warto też wiedzieć, że niezawiadomienie uprawnionego do zachowku o fakcie ogłoszenia testamentu jest bez znaczenia prawnego dla rozpoczęcia biegu przedawnienia roszczenia o zachowek.
Kolejną rzeczą, o której muszę wspomnieć jest przedawnienie zachowku od darowizny. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się bowiem do spadku darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. A contrario, darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami podlegają doliczeniu do spadku, choćby zostały poczynione dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku. Dlatego na pytanie czy przedawnił się zachowek po 30 latach od darowizny czy zachowek po 20 latach od darowizny nadal odpowiedź może być negatywna.
Na koniec zwrócę jeszcze uwagę, że możliwość całkowitego pozbawienia uprawnionego możliwości dochodzenia roszczenia o zachowek z uwagi na nadużycie przez niego prawa podmiotowego w tym zakresie może mieć miejsce jedynie wyjątkowo (patrz np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9.5.2018 r., w sprawie V Ca 921/17).
Nadmienię tylko, że instytucją, która uwzględnia zarzut przedawnienia jest sąd orzekający w sprawie o zapłatę zachowku. Nie możemy sami niejako spowodować skutku uznania roszczenia za przedawnione podobnie jak np. sąd ustala, że osoba jest niegodna dziedziczenia, a nie dzieje się to na podstawie naszego osądu.
Postępowanie mediacyjne i polubowne
Jak wskazują statystyki, spraw o zachowek jest coraz więcej. Rośnie świadomość Polaków, a wraz z nią ilość żądań o wypłatę zachowku. Warto zatem mieć to na uwadze i w sytuacji gdy jest się uprawnionym do zachowku spróbować polubownie załatwić spór aby nie musieć potem ponosić kosztów postępowania sądowego. W postępowaniu sadowym czasem warto też skorzystać z możliwości jakie daje mediacja. Napiszę o niej kilka słów poniżej.
Rola mediacji w unikaniu zachowku
Po wpłynięciu pozwu z roszczeniem o zachowek sąd na mocy art. 183 ze zn. 8 § 1 kodeksu postępowania cywilnego może skierować strony do mediacji. Odbywa się to za zgodą stron.
Sąd wyznacza czas jej trwania na okres do trzech miesięcy. Niejednokrotnie przy udziale bezstronnego mediatora udaje się stronom dojść do porozumienia w zakresie wysokości zachowku. Warto zatem o takiej możliwości wiedzieć.
Procedury polubowne jako środek zapobiegawczy
Doświadczenie uczy, że negocjacje przedprocesowe często pozwalają uniknąć procesu. Warto zatem po nie sięgać, bardzo często są one prowadzone z udziałem prawników bo sprawy te niekiedy bywają trudne merytorycznie ale też wiążą się z dużymi emocjami wśród stron. Jeżeli jednak wiecie Państwo, że zachowek będziecie musieli zapłacić nie unikajcie możliwości polubownego załatwienia tej sprawy.
Reasumując, nie zawsze znajdzie się dobra odpowiedź na pytanie jak nie płacić zachowku po otrzymaniu darowizny, ale jeżeli nie da się uniknąć może uda się go zmniejszyć, o czym też już Państwu pisałam.
