Zachowek – co to jest, komu przysługuje i jak go obliczyć

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego i najogólniej mówiąc ma za zadanie zabezpieczyć sytuację majątkową określonych członków najbliższej rodziny spadkodawcy w przypadku, w którym ten ostatni sam należycie by o to nie zadbał, a więc albo ustanowił w testamencie spadkobiercą inną osobą albo rozdysponował majątkiem poprzez dokonane darowizny jeszcze za życia. Zachowek przysługuje zarówno przy dziedziczeniu ustawowym jak i testamentowym. Przepisy o zachowku zawarte są w Kodeksie cywilnym.

Co to jest zachowek

Wyjaśnienia należy rozpocząć od tego co to jest zachowek. Otóż, zachowek to ułamek wartości tego, co uprawniony do zachowku otrzymałby, gdyby dziedziczenie po zmarłym następowało na podstawie ustawy.
Inaczej na pytanie co to jest zachowek można odpowiedzieć, iż jest to uprawnienie wskazanych w ustawie osób do partycypacji w części  wartości mienia bliskiej im osoby zmarłej. W orzecznictwie zdefiniowano, że roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym, pozbawionym pierwiastka osobowego, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 stycznia 2014 r., sygn.akt V ACa 742/13).
Zachowek najczęściej ma postać pieniężną, jest to wierzytelność osoby uprawnionej do zachowku, tj. roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Wierzytelności tej nie można dochodzić jeżeli spadkodawca jeszcze żyje. Ponadto roszczenie o zachowek powstaje wówczas gdy spadkobierca nie otrzymał należnej mu kwoty w innej postaci, najczęściej w postaci darowizny. Spadkodawcy mogą bowiem zapewnić uprawnionym należny im zachowek albo powołując ich do spadku, albo ustanowić na ich rzecz zapis albo właśnie dokonać darowizny.
Nadmienić należy, że zawarcie umowy, której przedmiotem byłby zachowek po osobie żyjącej nie jest możliwe, takie rozwiązanie należałoby uznać za nieważne w świetle przepisu art. 1047 i nast. Kodeksu cywilnego.

Zachowek

Komu należy się zachowek.
To, kto ma prawo do zachowku wynika wprost z treści art. 991 § 1 kodeksu cywilnego. Przepis ten wymienia jako uprawnionych zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonka oraz rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Ponadto prawo do zachowku przysługuje przysposobionemu i jego zstępnym, których prawo spadkowe traktuje na równi ze zstępnymi spadkodawcy (tak M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 2, 2018).
Zachowek nie przysługuje z kolei uprawnionemu, który został wydziedziczony, spadkobiercy uznanemu za niegodnego, małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia, spadkobiercy, który odrzucił oraz spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia. Zachowek nie przysługuje także rodzeństwu, jego zstępnym oraz dziadkom spadkodawcy. Jedynie na marginesie wspomnę, iż bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona z dziedziczenia ustawowego, może jednak domagać się należnego jej zachowku, powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2020 r., sygn.akt II CSK 574/19). Tutaj bardziej szczegółowo można przeczytać o tym komu przysługuje zachowek.

Ile wynosi zachowek

Znając już krąg osób uprawnionych do zachowku można postawić kolejne pytanie ile wynosi zachowek (ułamek). W myśl powołanego już wyżej przepisu, możliwe są dwie wartości, a precyzyjniej spadkobierca może mieć prawo do zachowku w wysokości wartości stanowiącej ½ udziału spadkowego bądź 2/3 udziału spadkowego. Ustawa przewiduje dwa kryteria w oparciu, o które ustalamy ile wynosi zachowek w danym przypadku, są to:
– cechy osobiste uprawnionego do zachowku, tj. jego trwała niezdolność do pracy albo małoletniość,
– wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowym.
Wyższy zachowek przysługuje małoletniemu i trwale niezdolnemu do pracy. Małoletnim jest osoba, która w dniu otwarcia spadku nie ukończyła 18 lat bądź nie uzyskała statusu pełnoletniej poprzez zawarcie małżeństwa.
Przy ustalaniu przesłanki małoletniości lub trwałej niezdolności do pracy należy brać pod uwagę stan istniejący w chwili otwarcia spadku.

Wysokość zachowku

Aby ustalić wysokość zachowku należy także ustalić wartość udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy jego dziedziczeniu ustawowym. W tym momencie uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Ostatnią wartością, która jest niezbędna aby obliczyć zachowek jest po prostu wartość spadku.
Aby zaś otrzymać konkretną wysokość zachowku trzeba obliczyć tzw. czystą wartość spadku czyli wartość aktywów spadkowych po odjęciu długów uwzględniając ceny rynkowe z daty orzekania o zachowku. Obliczenie wartości stanu czynnego spadku pozwala na ustalenie tzw. substratu zachowku. Jest to wartość, która stanowi podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek należny uprawnionemu. Przepisy prawa spadkowego nakazują uwzględniać, przy ustalaniu czystej wartości spadku, uczynione przez spadkodawcę zapisy zwykłe i polecenia. Do czystej wartości spadku dolicza się następnie wartość zapisów windykacyjnych oraz darowizny uczynionej przez spadkodawcę. O tym jak należy rozumieć darowiznę w kontekście prawa do zachowku, co się pod pojęciem darowizny dokładnie kryje, przeczytacie Państwo we wpisie – darowizna a zachowek.
Trzeba też pamiętać, że jeżeli spadkodawca uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, na należny uprawnionemu zachowek zaliczeniu podlega tylko wartość połowy przedmiotu darowizny (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2003 r., sygn.akt IV CK 158/02). Darowizna może mieć postać pieniężną lub niepieniężną.
O tym co wpływa na zwiększenie i obniżenie zachowku możecie Państwo przeczytać we wpisie – zwiększenie i obniżenie zachowku.

Zachowek

Dziedziczenie roszczenia o zachowek.
Zachowek jest dziedziczny, ale mowa tutaj tylko o kwestii dziedziczenia skonkretyzowanego już w określonej wysokości roszczenia z tego tytułu. Należny zachowek wchodzi do spadku po spadkodawcy. Roszczenie z tytułu zachowku może dziedziczyć tylko ten spadkobierca uprawnionego do zachowku, który należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 30 września 2013 r., sygn.akt VI ACa 29/13 wyjaśnił, iż skutkiem przejścia ww. roszczenia o zachowek po pierwszym spadkodawcy jest zwiększenie substratu zachowku należnego spadkobiercy po osobie uprawnionej (tj. drugim spadkodawcy).

Zachowek – przedawnienie.
Zachowek jako roszczenie pieniężne ulega przedawnieniu. Stosownie do treści art. 1007 kodeksu cywilnego następuje to z upływem lat 5 od ogłoszenia testamentu bądź od daty otwarcia spadku, jeżeli mowa jest o uzupełnieniu zachowku. Zgłoszenie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez uprawnionego do zachowku zarzutu nieważności testamentu przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia o zachowek. Przyjmuje się bowiem, że wniosek o stwierdzenie nieważności testamentu zgłoszony w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez spadkobiercę pominiętego
w testamencie, który na gruncie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. jest czynnością zmierzającą bezpośrednio do ustalenia, że pomiędzy powołującym się na nieważność testamentu a osobą ustanowioną spadkobiercą nie istnieje stosunek prawny uzasadniający wypłatę zachowku. Ponadto, w myśl stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z 11.2.2015 r., sygn.akt I CSK 753/13 złożenie przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy przerywa bieg terminu przedawnienia jego roszczenia o zachowek należny od spadkobiercy.

Zachowek a termin spełnienia świadczenia.
Termin spełnienia świadczenia z tytułu zachowku nie jest oznaczony w przepisie, ani nie wynika z właściwości zobowiązania, dlatego osoba zobowiązana winna spełnić je niezwłocznie po wezwaniu do wykonania, stosowanie do brzmienia art. 455 kodeksu cywilnego. W ślad za orzecznictwem Sądu Najwyższego (tak np. wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2009 roku, III CSK 298/08; wyrok SN z dnia 17 września 2010 roku, II CSK 178/10) przyjmuje się, że tym samym odsetki za opóźnienie należą się od daty wezwania zobowiązanego do zapłaty.

Zachowek
Kwestie proceduralne.

Zachowek jest dochodzony w procesie. Pozew o zachowek składa się do sądu rejonowego lub do sądu okręgowego. Kwestia ta uzależniona jest od wysokości kwoty, jakiej żądamy tytułem zachowku.
Pozew o zachowek musi spełniać wszelkie wymogi pozwu określone w kodeksie postępowania cywilnego, w tym określać wartość przedmiotu sporu, od którego zależy wysokość opłaty od pozwu.
Zgodnie z przepisem art. 39 Kodeksu postępowania cywilnego powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Na koniec należy wspomnieć, że zgodnie z ustawą o podatku od spadków i darowizn długiem spadku jest zachowek wypłacony.

Zachowek można przenieść na inną osobę przysługującą jej z tego tytułu wierzytelność (tak uchwała Sądu Najwyższego z 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74).

Mam nadzieję, że udało mi się przybliżyć Państwu czym jest zachowek, kto może się o niego starać i w jakiej wysokości przysługuje uprawnionemu.

Jeżeli potrzebują Państwo pomocy prawnej w podobnej sprawie zapraszam do skorzystania z usług mojej Kancelarii. Szczegóły (koszt, zakres i termin realizacji usługi) można ustalić telefonicznie pod nr.: 694 433 846 w godzinach 07.00-20.00 lub za pośrednictwem e-mail: katarzyna.siwiec@radca.prawny.org.pl

    *Wyrażam zgodę na przetwarzanie danych na warunkach określonych w podzakładce RODO