Na wstępie podkreślić należy, że obowiązek alimentacyjny rodziców względem ich dzieci nie jest ograniczony żadnym konkretnym terminem, w szczególności obowiązek ten – jak wiele osób niesłusznie przyjmuje – nie wygasa z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości czy też zakończenia edukacji czy nawet w przypadku podjęcia przez dziecko zatrudnienia. Innymi słowy, wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego nie następuje z mocy prawa. W zasadzie takim końcowym momentem, od którego dziecko nie ma już prawa do świadczeń alimentacyjnych jest chwila, do której jest ono w stanie w pełni utrzymać się samodzielnie. Do tej chwili natomiast obowiązek alimentacyjny ciąży na rodzicach niezależnie od tego czy dziecko znajduje się w niedostatku.
Zasada, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, ale wyłącznie względem dziecka pełnoletniego, czyli z reguły dziecka, które ukończyło lat 18, o ile może się ono już utrzymać samodzielnie, jest tzw. zasadą ogólną. Dodatkowo jednak przepis art. 133 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się nawet wówczas gdy nie jest ono jeszcze w pełni samodzielne. Należy to bardzo mocno zaakcentować, bo niejednokrotnie zobowiązani do zapłaty alimentów pozostają w błędnym przekonaniu, że obowiązek alimentacyjny wygasa sam np. z momentem usamodzielnienia się dziecka. Nic bardziej mylnego, uchylenie alimentów może nastąpić tylko w wyniku tego, że zobowiązany złoży pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. Możliwy jest przy tym pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego względem dorosłych dzieci.
Kiedy wygasa obowiązek alimentacyjny
W tym kontekście wskazać trzeba, że przesłanki, które decydują o wygaśnięciu/uchyleniu obowiązku alimentacyjnego nie muszą leżeć po stronie uprawnionego do alimentów dorosłego dziecka, mogą to być także przyczyny leżące po stronie zobowiązanego rodzica jak np. zmniejszenie się możliwości zarobkowych wywołanych chorobą czy utrata uprawnień do wykonywania zawodu – utrata prawa jazdy przez kierowcę zawodowego przy jednoczesnym zaspokajaniu przez niego z trudem własnych potrzeb materialnych. Należy jednak pamiętać, iż zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego celowe działania rodziców zmierzające do zmniejszenia się możliwości zarobkowych nie będą mogły stanowić skutecznej podstawy powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. Art. 136 kodeksu stanowi bowiem, że jeżeli w ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty albo jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniu zakresu świadczeń alimentacyjnych.
Przyczyną zaś leżącą po stronie dziecka, od której zależy stwierdzenie ustania obowiązku alimentacyjnego jest np. okoliczność, że dorosłe dziecko, będąc już przygotowane do pracy ale nadal uczące się, w sposób zawiniony zaniedbuje studia (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 1980 r., III CRN 144/80).
Ponadto, rodzice względem dorosłego już dziecka mogą uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, na co pozwala art. 1441 k.c. Tutaj okoliczności faktyczne powództwa mogą być naprawdę różnorakie, opowiadające najogólniej rzecz biorąc poczuciu sprawiedliwości, a stanowiące przejaw np. nagannego zachowania się uprawnionego do alimentów dziecka.
Do wykazania wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego – w sytuacji gdy dziecko nadal dochodzi zapłaty alimentów – pomimo zaistnienia przesłanek ustania tegoż obowiązku – jest koniecznie wydanie przez sąd stosownego orzeczenia, w którym sąd to potwierdzi. Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego powinien być w każdym przypadku rzetelnie sporządzony, aby dać sądowi możliwość pełnego ustalenia stanu faktycznego sprawy.
W tym miejscu zasadnym jest wspomnieć, że istnieje możliwość ustalenia, że stosunek alimentacyjny wygasł z mocą wsteczną tj. np. wcześniej niż z chwilą wytoczenia powództwa. Jeżeli rodzic chce aby sąd ustalił, że obowiązek wygasł z konkretną datą wsteczną, winien to wyraźnie wskazać w pozwie o uchylenie obowiązku alimentacyjnego, ponadto oczywiście udowodnić, że z tą właśnie datą dziecko uzyskało samodzielność. Jeżeli rodzic nie zażąda ustalenia wygaśnięcia obowiązku wstecz – co oczywiście znajdzie wyraz w komparycji wyroku- oznacza to, że wyrok będzie działał jedynie na przyszłość.
Przyjmuje się, co do zasady, że w sprawie z powództwa o ustalenie wygaśnięcia omawianego obowiązku dopuszczalne jest orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń, bowiem orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń alimentacyjnych w sprawie o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego nie narusza zakazu wyrokowania co do przedmiotu nieobjętego żądaniem (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r., sygn.akt i CKN 945/00), aczkolwiek w orzecznictwie było też wyrażane zdanie odmienne. z tego też względu najlepszym rozwiązaniem zawsze będzie sporządzenie pozwu z zawartym w nim żądaniem ewentualnym.
Właściwość sądów w sprawach o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego
Powództwo o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego, bez względu na wartość przedmiotu sporu, musi zostać wytoczone przed sądem rejonowym, zgodnie z miejscem zamieszkania pozwanego tj. w tym przypadku dziecka uprawnionego do alimentacji. Co prawda art. 32 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że powództwo o roszczenie alimentacyjne można wytoczyć według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, aczkolwiek osobą uprawnioną w rozumieniu tego przepisów jest jedynie osoba dochodząca alimentów lub ewentualnie ich podwyższenia, a nie osoba zobowiązana do płacenia alimentów. Pozew o uchylenia obowiązku alimentacyjnego nie jest zatem powództwem, o którym mowa w powołanym przepisie.
Zabezpieczenie roszczenia w procesie o uchylenie obowiązku alimentacyjnego
Niejednokrotnie zdarza się sytuacja, w której alimenty są egzekwowane podczas gdy istnieją przesłanki ustalenia, że obowiązek alimentacyjny już wygasł. Warto zatem pamiętać, że już w pozwie można zawrzeć wniosek o zabezpieczenie powództwa. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w treści uchwały z dnia 27.11.1980 r., wydanej w sprawie III CZP 60/80 „zabezpieczenie powództwa przewidzianego w art. 138 k.r.o. o uchylenie lub obniżenie obowiązku alimentacyjnego przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie jest wyłączone. Ze względu jednak na potrzebę szczególnej ochrony interesu osoby uprawnionej do alimentacji zawieszenie postępowania egzekucyjnego może mieć miejsce tylko wówczas, gdy powództwo jest uwiarygodnione w wysokim stopniu”. Trzeba tym samym mieć na uwadze, że domagając się zabezpieczenia powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego ważne jest dokładne zobrazowanie stanu faktycznego sprawy oraz przedstawienie sądowi w miarę możliwości skompletowanych dowodów poświadczających, że dziecko jest w stanie samodzielnie się utrzymać. Nie wystarczą same tylko twierdzenia powoda zawarte w treści pozwu. Sam pozew o uchylenie alimentów nie rodzi obowiązku zabezpieczenia.
OPŁATA OD POZWU O UCHYLENIE ALIMENTÓW
Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego należy opłacić. Rodzic zobowiązany do zapłaty alimentów nie korzysta z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych w sprawie o uchylenie alimentów. Art. 96 ust 1 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych stanowi bowiem, że tylko osoba dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów jest zwolniona z obowiązku ich ponoszenia. Oznacza to, że w przypadku domagania się stwierdzenia wygaśnięcia obowiązku rodzic będzie musiał je uiścić wnosząc pozew. Opłata od takiego powództwa wynosi 5 % wartości przedmiotu sporu. Wartością przedmiotu sporu w tego typu sprawach jest równowartość rocznych alimentów (art. 22 k.p.c.)
