Konkubinat to trwały, pozamałżeński związek dwojga osób. W polskim systemie prawnym nie podlega on regulacji, w szczególności nie można do konkubinatu stosować przepisów prawa, którego regulują małżeństwo. Tym niemniej, konkubinat to bardzo popularna forma związku, dlatego należy mieć świadomość jakie konsekwencje majątkowe wynikać mogą z tego rodzaju relacji.
Poniżej krótko przybliżę tę problematykę.
Rozliczenia majątkowe pomiędzy konkubentami
Jak wyżej napisałam, nie można przepisów o małżeństwie odnosić do instytucji jaką jest konkubinat. Dotyczy to również zawartych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisów dotyczących stosunków majątkowych małżeńskich, w tym rozliczeń następujących po ustaniu wspólności. Tytułem potwierdzenia można zacytować chociażby wyrok Sąd Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2014 r., sygn.akt I ACa 601/13, w którym sąd wyraźnie podkreślił, że „Do rozliczenia konkubinatu nie można stosować ani wprost, ani przez analogię, przepisów z zakresu małżeńskich stosunków majątkowych. W przeciwieństwie bowiem do związku małżeńskiego oraz małżeńskiej wspólności ustawowej, w przypadku konkubinatu z samego faktu wspólnego pożycia stron, prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, nie wynika domniemanie współwłasności (wspólności) poszczególnych rzeczy.”
Bardzo często jednak konkubenci nabywają wspólnie lub ze środków wspólnych majątek jak np. nieruchomości, samochody, wyposażanie domu itd. W sytuacji rozpadu ich związku pojawia się konieczność dokonania rozliczeń majątkowych z tytułu tych składników majątkowych. Kwestia wzajemnych rozliczeń osób pozostających w nieformalnych związkach nie została wprost uregulowana przez przepisy prawa. W orzecznictwie ukształtowało się natomiast stanowisko o dopuszczalności stosowania przepisów o zniesieniu współwłasności bądź przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wybór właściwej podstawy tych rozliczeń jest w zasadzie uzależniony od okoliczności konkretnej sprawy, a także od przedmiotu rozliczeń. Należy przy tym pamiętać, że roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia czy nienależnego świadczenia, jako mające charakter subsydiarny, mogą być podnoszone tylko przy braku innej podstawy prawnej rozliczeń. Jeśli zatem okoliczności sprawy wskazywałyby na istnienie ważnej umowy czy istnienie współwłasności wówczas stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu aby rozliczyć konkubinat byłoby wyłączone.
W zależności od sytuacji może znaleźć zastosowanie albo przepis art. 405 kodeksu cywilnego albo w przypadku gdy jeden z konkubentów będzie dokonywał przysporzeń na rzecz drugiego z nich może istnieć potrzeba sięgania do przepisów o zwrocie nienależnego świadczenia (art. 410 kodeksu). Rozliczeniu mogą podlegać nie tylko świadczenia rzeczowe ale też np. nieodpłatna praca jednego z konkubentów na rzecz innego, przykładowo praca przy remoncie jego domu.
Co bardzo istotne, wyżej przedstawione poglądy stosują się nie tylko do konkubinatów heteroseksualnych, ale również do związków osobisto-majątkowych osób tej samej płci (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2007 r., sygn.akt IV CSK 301/07).
Konkubinat a dziedziczenie
W obowiązującym porządku prawnym konkubent nie jest powołany do dziedziczenia po zmarłym partnerze z mocy ustawy. Nie trzeba przekonywać, że w sytuacji pozostawania osób w wieloletnim związku tego rodzaju, bardzo istotną kwestią jest zabezpieczenie partnera po naszej śmierci. Niestety nie można tego uczynić inaczej niż w drodze sporządzenia testamentu. Testament pozwoli konkubentowi odziedziczyć majątek ale – o czym należy pamiętać – nie uchroni żyjącego konkubenta od odpowiedzialności z tytułu zachowku. Testament może zawierać rozporządzenie co do wybranych składników majątku w postaci uczynienia w nim zapisu zwykłego i windykacyjnego. Ten drugi, z uwagi na jego charakter jest zdecydowanie bardziej wskazany.
Tu pojawia się jednak kolejna niekorzystna dla konkubenta kwestia, mianowicie opodatkowanie podatkiem od spadków i darowizn. Ustawa o podatku od spadków i darowizn reguluje m.in. zasady nabywania przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium RP lub praw majątkowych wykonywanych na tym terytorium tytułem spadkobrania przewidując możliwość, pod pewnymi warunkami, zwolnienia z opodatkowania tym podatkiem określonej grupy najbliższych spadkobiercy osób. W grupie tej ustawodawca wymienił jedynie małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę. Z drugiej strony ustawa w zależności od stopnia pokrewieństwa ustanawia trzy grupy podatkowe pod względem kwoty wolnej od opodatkowania. Konkubent należy dopiero do trzeciej grupy podatkowej gdzie kwota zwolnienia podatkowego wynosi tylko 4902 zł, a stawki podatku są najwyższe i wynoszą od 12 do 20 %.
Darowizna na rzecz konkubenta i jej odwołanie
Często bywa też tak, że konkubenci chcą zabezpieczyć swoje prawa do majątku czynią sobie darowizny. Darowizna od konkubenta podlega opodatkowaniu. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 11 marca 2016 r., sygn.akt II FSK 102/14 wyraźnie wskazał, że konkubent, który dostaje od partnera pieniądze i następnie przeznacza je na inwestycje, np. w nieruchomości, musi zapłacić podatek od spadków i darowizn. Jest to pokłosie tego, że instytucja konkubinatu nie jest uregulowana w polskim prawie, a partnerzy nie zaliczają się do grupy podatników, którzy jako osoby bliskie darczyńcy mogą korzystać ze zwolnienia.
Pozostaje zatem zadać pytanie czy w przypadku rozpadu konkubinatu istnieje możliwość aby były już konkubent odwołał uczynioną darowiznę. Nie wchodzę w tym miejscu w szczegóły samego odwołania darowizny, albowiem o szczegółach tego możecie Państwo przeczytać w niniejszym wpisie: Odwołanie darowizny. W przypadku rozpadu konkubinatu istnieje możliwość odwołania darowizny ale rażącą niewdzięcznością nie jest samo zakończenie związku nieformalnego poprzez odejście przykładowo do innego, nowego partnera. Samo związanie się z innym partnerem nie oznacza rażącej niewdzięczności wobec poprzedniego, jak zainteresowani często uważają. Jeżeli jednak będziemy mieć w danym przypadku do czynienia z zachowaniem szczególnie nagannym, oczywiście mogą zajść przesłanki do odwołania darowizn przekazanych konkubentowi. O tym jednak będą zawsze przemawiać okoliczności danego przypadku.
Ulga dla samotnie wychowującego dziecko a konkubinat
Nadmienić trzeba, że przepisy o podatku dochodowym od osób fizycznych przewidują ulgę dla osób samotnie wychowujących dzieci. Tutaj jednak ustawodawca oraz judykatura dostrzegają konkubinat i osobie żyjącej w konkubinacie skorzystania z preferencji podatkowym odmawiają. Tytułem przykładu przywołać można wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 czerwca 2018 r., sygn.akt II FSK 1642/16, w którym potwierdzono, że matka , która prowadzi gospodarstwo domowe z partnerem, nie może rozliczyć się wspólnie z dzieckiem, nawet w sytuacji gdy konkubent nie jest jego ojcem.
Skoro konkubinat sam przez się nie może być źródłem żadnych praw i obowiązków uregulowanych wyraźnie w przepisach prawa należy odpowiednio wcześniej przemyśleć podejmowane decyzje majątkowego po to aby – w zależności od okoliczności – zabezpieczyć partnera lub samego siebie na wypadek różnych zdarzeń. Bazując jedynie na regulacjach prawnych możemy sprawić, że konkubent, a właściwie jego interesy majątkowe pozostaną niezabezpieczone.
