Zasadnicze kwestie regulujące postępowanie o podział majątku wspólnego byłych małżonków zawierają przepisy art. 566-567 kodeksu postępowania cywilnego (dalej k.p.c.), przepisy o dziale spadku (art. 680 – 689 k.p.c.) oraz przepisy o zniesieniu współwłasności, w tym szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c.
Podstaw materialnoprawnych wzajemnych roszczeń byłych małżonków należy z kolei szukać w art. 45 i 46 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o.), a ponadto w art. 1035 kodeksu cywilnego (dalej k.c.) oraz w art. 210-212 k.c.
Mnogość regulacji powoduje, że katalog wzajemnych roszczeń byłych już małżonków, które mogą lub wręcz powinny zostać rozpoznane w postępowaniu o podział majątku wspólnego jest dość szeroki. Poniżej omówione zostaną poszczególne roszczenia.
Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Choć zasadą jest, że małżonkowie mają równe udziały w majątku dorobkowym mogą oni jednak z ważnych przyczyn i gdy różny jest ich stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego – żądać ustalenia nierównych udziałów (art. 43 k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c.). Trzeba jednak pamiętać, że odejście od zasady równości udziałów możliwe jest tylko wówczas, gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie, w sposób rażący i uporczywy nie przyczyniał się do powiększania majątku wspólnego stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych. Nie ma wątpliwości co do tego, że nie stanowi ważnego powodu uzasadniającego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym sytuacja, gdy jeden z małżonków nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego z przyczyn obiektywnych, niezależnych od jego woli, takich jak choroba, bezrobocie czy też nieporadność życiowa.
Z kolei, jak podkreśla się w nauce prawa, takim ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być długotrwała separacja faktyczna małżonków, zwłaszcza przez nich uzgodniona lub akceptowana, podczas której każde z nich gospodarowało samodzielnie i dorobiło się niejako „na własny rachunek” (tak. np. K. Piasecki (red) Kodeks Rodzinny i opiekuńczy. Komentarz).
Warto też pamiętać, iż żądanie ustalenia nierównych udziałów odnosi się do całego majątku wspólnego małżonków, nie zaś poszczególnych składników majątkowych nabytych w trakcie trwania wspólności majątkowej.
Na podstawie wyżej wspomnianego art. 43 k.r.o. sąd może nawet pozbawić drugiego małżonka całego udziału w majątku wspólnym, jednakże rozstrzygnięcie takie może zapaść tylko w sytuacjach wyjątkowych (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1968 r., III CRN 100/68).
Rozliczenie nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty
Zgodnie z treścią art. 45 § 1 k.r.o., każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek odrębny. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swego majątku odrębnego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły wartość majątku z chwili ustania wspólności. Zgodnie z treścią § 2 tegoż artykułu, zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Z kolei przepis art. 567 § 1 k.p.c. stanowi, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie precyzuje co stanowić może nakład i wydatek, uważa się jednak, że jeżeli jedna masa majątkowa zwiększa się kosztem drugiej to można mówić właśnie o wydatkach i nakładach. W praktyce najczęściej dochodzi pomiędzy stronami do rozliczenia nakładów w sytuacji gdy jeden z małżonków jest współwłaścicielem gruntu, a oboje małżonkowie wspólnie wznieśli na nim np. dom mieszkalny.
Należy pamiętać o bardzo ważnej kwestii – a mianowicie, że o zwrocie wydatków i nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny sąd orzeka wyłącznie na wniosek zgłoszony w postępowaniu w pierwszej instancji (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., sygn.akt II CKN 395/97, jak również postanowienie z dnia 15 lutego 2018 r., sygn.akt I CSK 215/17, z dnia 15 października 2015 r., sygn.akt III CSK 195/15 i wiele innych). Natomiast o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd orzeka z urzędu – bez konieczności formułowania przez małżonków roszczenia w tym zakresie (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie III CZP 148/07). Przyjmuje się, iż podlegające zwrotowi wydatki i nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków stanowią wierzytelność wchodzącą w skład majątku wspólnego. Postępowanie o podział majątku wspólnego winno również objąć tego rodzaju roszczenia.
Rozliczenie długów spłaconych przez byłego małżonka po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, a powstałych w czasie trwania małżeństwa
Zgodnie z art. 46 k.r.o., w sprawach nie unormowanych w artykułach poprzedzających, do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Zgodnie zaś z art. 1035 k.c., do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu. Z art. 207 k.c. wynika natomiast, że pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Tym samym zobowiązania małżeńskie winni – co do zasady – spłacić po połowie. W przypadku zaś gdy małżonkowie jeszcze w trakcie trwania małżeństwa zaciągnęli zobowiązania, a spłacił je jedynie jeden z małżonków albo co prawda zaciągnął je jeden z małżonków albo w związku z majątkiem wspólnym należy to rozliczyć w postępowaniu działowym (por. postanowienia SN: z dnia 26 stycznia 1972 r., III CRN 477/71; z dnia 9 września 1976 r., III CRN 83/76; z dnia 7 czerwca 1984 r., III CRN 111/84; z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 390/08 oraz z dnia 15 kwietnia 2011 r., II CSK 430/10; postanowienie siedmiu sędziów SN z dnia 5 grudnia 1978 r., III CRN 194/78). Nie będą natomiast podlegały rozliczeniu te z długów, które zostały spłacone w czasie trwania ustroju wspólności majątkowej, te zaciągnięte przez jednego z małżonków na majątek wspólny po ustaniu wspólności majątkowej, a także te, które wprawdzie zostały zaciągnięte przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej ale jeżeli dłużnikiem w stosunku do wierzyciela był tylko ten małżonek.
Jeżeli któryś z wymienionych- jako wspólne – długów została przez jednego z małżonków spłacona przestaje być długiem i przekształca się w roszczenie o zwrot nakładów na rzecz tego małżonka, który dokonał zapłaty.
Żądanie rozliczenia pobranych pożytków i korzystania ze wspólnej rzeczy ponad udział
W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy byłymi małżonkami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego, pobranych pożytków i innych przychodów (art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 686 k.p.c.). Jeżeli zatem wspólny majątek przynosi dochody winny one przypaść obojgu byłym małżonkom stosownie do udziałów w tym majątku.
Co więcej, zgodnie z treścią art. 206 k.c. każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Jeżeli jeden ze współwłaścicieli prawa tego zostaje pozbawiony, bo miało miejsce bezprawne pozbawienie dostępu do mieszkania, ma prawo żądać uwzględnienia tego w ramach podziału majątku. W uchwale siedmiu sędziów z dnia 19 marca 2013 r., sygn. III CZP 88/12 Sąd Najwyższy podkreślił, iż współwłaściciel może domagać się od pozostałych współwłaścicieli korzystających z rzeczy wspólnej z naruszeniem art. 206 k.c. w sposób wyłączający jego współposiadanie, wynagrodzenia za korzystanie z tej rzeczy na podstawie art. 224 § 2 k.c. lub art. 225 k.c. O wysokości należnego uprawnionemu współwłaścicielowi wynagrodzenia decydują stawki rynkowe za korzystanie z danego rodzaju rzeczy oraz czas bezprawnego współposiadania i korzystania z rzeczy przez innego współwłaściciela.
Tym samym w sytuacji gdy jeden z byłych małżonków zajmuje – wyłącznie i wbrew woli drugiego – wspólne mieszkanie bądź też jako jedyny pobiera czynsze ze wspólnych nieruchomości stanowiących przedmiot najmu, pozbawiony tych korzyści czy też dostępu do mieszkania współwłaściciel może domagać się rozliczenia powstałych z tego tytułu roszczeń.
Wydanie rzeczy
Zgodnie z treścią art. 624 k.p.c. z chwilą uprawomocnienia się postanowienia przyznającego dotychczasowym współwłaścicielom części lub jednemu z nich całość rzeczy, własność przechodzi na uczestników wskazanych w postanowieniu; jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy albo jej część przypadnie współwłaścicielowi, który nie włada tą rzeczą lub jej częścią, sąd w postanowieniu o zniesieniu współwłasności orzeknie również co do wydania jej przez pozostałych współwłaścicieli, określając stosownie do okoliczności termin wydania. Na mocy art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. przepis ten znajduje zastosowanie do postępowania o podział majątku wspólnego. Tak więc jeśli sąd przyznaje np. jednemu z byłych współmałżonków lokal mieszkalny jednocześnie winien nakazać drugiemu jego opróżnienie i wydanie. Jak ponadto wynika z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2003 r., sygn.akt III CZP 56/03 sąd powinien jednocześnie orzec o uprawnieniu tego małżonka do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia.
Oczywiście niniejszy wpis nie wyjaśnia wszystkich roszczeń jakie mogą być zgłaszane w postępowaniu o podział majątku wspólnego.
