Jeżeli spadkodawca nie sporządzi testamentu bądź też sporządzony przez niego testament okaże się nieważny dojdzie do ustawowego dziedziczenia po nim. Zgodnie z ustawą Kodeks cywilny spadkobierców ustawowych można podzielić na kilka grup poczynając od małżonka oraz bliższych i dalszych krewnych aż po podmioty publicznoprawne.
Generalną zasadą jest to, że spadkobierca powołany w dalszej kolejności dochodzi do spadku wówczas gdy brak jest osoby powołanej przed nim, względnie osoba ta nie chce czy nie może dziedziczyć. Celem niniejszego wpisu będzie wyjaśnienia jakie obowiązują zasady dziedziczenia, a tym samym odpowiedź na pytanie kto dziedziczy spadek po określonym spadkobiercy.

Spadkobierca

Najogólniej rzecz mówiąc, polskie prawo przewiduje kilka grup spadkobierców. Według kolejności dziedziczenia poszczególne grupy obejmują następujące osoby:
– małżonka oraz dzieci i dalszych zstępnych spadkodawcy,
– małżonka oraz rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy,
– dziadków spadkodawcy i ich zstępnych,
– dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku,
– gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa.

Poniższy wpis przybliży Państwu szczegółowo zasady dziedziczenia spadku.

Pierwsza grupa spadkobierców ustawowych

Zgodnie z wolą ustawodawcy wyrażoną w art. 931 Kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności, jako spadkobierca, powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy jako jego zstępni oraz jego małżonek, przy czym jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Regułę tą stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, a zatem do prawnuków spadkodawcy, jego praprawnuków itd.
Warto podkreślić, że po spadkodawcy dziedziczy jedynie osoba pozostająca w związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku, a zatem małżonka wyłącza od dziedziczenia po zmarłym unieważnienie jego małżeństwa ze spadkodawcą ale także orzeczenie z nim rozwodu albo separacji. Totalnie bez znaczenia jest natomiast istniejący pomiędzy małżonkami ustrój małżeński. Identycznie będzie dziedziczył ten z małżonków, który ze zmarłym pozostawał w stroju wspólności majątkowej, jak i mający ustanowioną rozdzielność majątkową.
Może się też zdarzyć tak, że małżonek będzie jedynym spadkobiercą ustawowym po zmarłym, mianowicie stanie się tak w przypadku braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Jeżeli zaś chodzi o dzieci, a dalej wnuki czy prawnuki ustawodawca nie uzależnił dziedziczenia tej grupy osób od tego czy pochodzą z tzw. małżeńskiego albo pozamałżeńskiego łoża spadkodawcy. Nie jest też ważne czy drugi rodzic był współmałżonkiem zmarłego w chwili śmierci. Innymi słowy, tak samo dziedziczą dzieci z pierwszego małżeństwa zmarłego, jak i z drugiego czy trzeciego małżeństwa. Również dzieci ze związków pozamałżeńskich są uprawnione do dziedziczenia w pierwszej kolejności. Dzieci poczęte w chwili śmierci spadkodawcy ale jeszcze nie narodzone dziedziczą o ile urodzą się żywe.

Druga grupa spadkobierców ustawowych

Jeżeli spadkobierca nie posiadał dzieci w dalszej kolejności powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice, aczkolwiek jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy. Dziedziczenie przez rodzeństwo następuje w częściach równych, a jeżeli któreś z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych udział ten przypada jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.
Ustawa nie uzależnia powołania do spadku z ustawy rodziców spadkodawcy od pozostawania przez nich w związku małżeńskim ani nawet przysługiwania im władzy rodzicielskiej nad spadkodawcą. Oznacza to, że obowiązuje zasada dziedziczenia, zgodnie z którą dziedziczą po zmarłym dziecku także ci z rodziców, którzy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo wykonywanie jej zostało im zawieszone. W razie przysposobienia (adopcji) spadkodawcy do spadku po nim z ustawy powołany jest przysposabiający zamiast rodziców naturalnych.
Jak wyżej wspomniałam, w razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczy po nim rodzeństwo spadkodawcy. Co bardzo ważne, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 października 2011, wydanej w sprawie o sygn.akt III CZP 49/11, po spadkodawcy dziedziczy w takim wypadku zarówno jego rodzeństwo rodzone, jak i przyrodnie.
W razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy w częściach równych.

Dziadek jako spadkobierca

Jeżeli nie ma wszystkich wymienionych wcześniej osób bliskich spadkodawcy (zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy) do dziedziczenia dochodzą jego dziadkowie. Za dziadków spadkodawcy uważa się zarówno dziadka, jak i babcię spadkodawcy w obu liniach: ojcowskiej i macierzyńskiej.
Natomiast nie należą już do kręgu spadkobierców ustawowych spadkodawcy jego dalsi wstępni tj. pradziadkowie.
Jeżeli zaś któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Możliwe zatem będzie, że po spadkodawcy dziedziczył będzie jego wujek czy ciotka, a w razie ich braku także jego kuzyni.

Dziedziczenie przez pasierbów

W następnej kolejności dziedziczą pasierbowie spadkodawcy, są oni powołani do spadku z ustawy w częściach równych pomimo tego, że nie są to zstępni spadkobiercy. Pasierbem spadkodawcy jest zarówno dziecko naturalne jego małżonka, jak i przez małżonka tego przysposobione, niezależnie od rodzaju przysposobienia (tak Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki). W przypadku pasierbów ustawodawca nie przewidział już analogicznej zasady jak we wcześniej omówionych przypadkach tj., że w razie gdy pasierb nie dożyje otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni, a zatem skutek ten należy definitywnie wykluczyć. Nie dotyczy to rzecz jasna sytuacji, w której śmierć pasierba nastąpi po otwarciu spadku, gdyż wówczas przypadający mu udział podlega dziedziczeniu według reguł ogólnych.
Warto także zaakcentować okoliczność, iż zasada dziedziczenia przez pasierbów nie działa już w relacji odwrotnej, a zatem ani ojczym ani macocha nie jest spadkobiercą ustawowym swego pasierba.

Ostatnia grupa spadkobierców ustawowych

W ostatniej kolejności, w braku małżonka i jakichkolwiek krewnych spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadkobiercą ustawowym jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Nie ma przy tym znaczenia miejsce położenia majątku spadkowego. Jeżeli natomiast miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub miał on miejsce zamieszkania za granicą, spadkobiercą ustawowym w ostatniej kolejności jest Skarb Państwa. Inny spadkobierca ustawowy nie jest już w polskim porządku prawnym przewidziany.
Co oczywiste w tej sytuacji ani gmina, ani Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku odziedziczonego z ustawy.

Powyższą kolejność dziedziczenia można zmienić poprzez sporządzenie testamentu.

Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące osobom, które dziedziczyłyby po zmarłym, na podstawie ustawy gdyby np. spadkodawca nie wyłączył ich od dziedziczenia w drodze sporządzonego testamentu. Zachowek jest formą ustawowego zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy. Uprawnienie do jego otrzymania opiera się zatem na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym.

Kodeks cywilny zakreśla krąg uprawnionych podmiotów dość wąsko stanowiąc, że przysługuje on wyłącznie zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom, praprawnukom itd.), obecnemu małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, przy czym należy zaznaczyć, że jest to krąg osób potencjalnie tylko mogących otrzymać zachowek. Okoliczność, że art. 991 Kodeksu cywilnego wymienia te osoby jako mogące żądać zachowku nie oznacza bowiem automatycznie, że w każdym przypadku będą one uprawione do jego otrzymania.
Spadkodawca, w żaden możliwy sposób, nie może rozszerzyć katalogu osób uprawnionych do zachowku poza wymienione wyżej trzy grupy osób. Nie może tego zrobić ani sam, ani w ramach jakiejkolwiek umowy zawartej z inną osobą.
Ustawodawca wyłączył zatem w ogóle z uprawnienia do zachowku następujące osoby:
– rodzeństwo spadkodawcy,
– dzieci, wnuki, prawnuki itd. rodzeństwa zmarłego,
– dziadków,
– konkubentów.

Podkreślić jednak trzeba, iż w konkretnych przypadkach zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy mogą zostać pozbawieni prawa do żądania zachowku po zmarłym. Poniżej omówione zostaną sytuacje, w których osoby wyżej wymienione nie będą mogły skutecznie dochodzić zapłaty zachowku.
Najczęstszym statystycznie przypadkiem pozbawienia zstępnych, małżonka albo rodziców zachowku będzie ich wydziedziczenie. Zostało ono szczegółowo uregulowane w treści art. 1008 kodeksu cywilnego, który to przepis stanowi, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Należy pamiętać, że samo wyłączenie konkretnego spadkobiercy od dziedziczenia w testamencie nie jest tożsame z wydziedziczeniem. Co istotne, wydziedziczenie nie rozciąga się w skutkach na zstępnych wydziedziczonego. Innymi słowy, jeżeli dziadek wydziedziczył w testamencie syna, jego dzieci, a tym samym wnuki spadkodawcy mają prawo do zachowku po nim, nawet jeżeli ich ojciec przeżyłby spadkodawcę.
Choć do pewnego czasu wywoływało to spory w nauce prawa, obecnie za sprawą uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2017 r., sygn.akt III CZP 110/16 uznaje się, że możliwe jest także zrzeczenie się prawa do zachowku w drodze umowy. Umowa taka musi zostać zawarta przez spadkobiercę ustawowego oraz przyszłego spadkodawcę i dla swej ważności wymaga formy aktu notarialnego.
Jak wyżej wspomniałam, były małżonek zmarłego nie ma legitymacji do żądania zachowku. Aczkolwiek podobny skutek odnosi się także do małżonka spadkodawcy pozostającego z nim w separacji. Rozwiązanie to wynika z treści przepisu art. 935 ze zn. 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Małżonek nie będący w separacji również może zostać pozbawiony prawa do dziedziczenia, a w tym także prawa do zachowku w wypadku gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Kolejną grupą osób, które skutecznie nie będą mogły żądać zapłaty zachowku są osoby, które co prawda nie zostały powołane do spadku w testamencie ale otrzymały już od spadkodawcy darowiznę albo zapis windykacyjny o równowartości co najmniej odpowiadającej wartości zachowku. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że ustawa nie wprowadza ograniczenia co do tego jakie darowizny i zapisy windykacyjne mają być zaliczane na należny zachowek.
Zachowek nie przysługuje także tym zstępnym, rodzicom i małżonkowi, którzy spadek odrzucili, są oni bowiem przez ustawodawcę traktowani tak jak gdyby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1020 Kodeksu cywilnego).

Na koniec wyraźnego wyartykułowania wymaga także fakt, iż roszczenie o zachowek jest dziedziczne, a wiec przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli ci spadkobiercy należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy, niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy czy też nie (patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 1988 r., III CZP 101/88 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 marca 2014 r., I ACa 1228/13).

Nierzadko zdarzają się przypadki, w których komornik prowadzący postępowanie egzekucyjne zajmuje rzecz będącą we władaniu dłużnika czym narusza różnorakie prawa osoby trzeciej, która nie jest uczestnikiem egzekucji. W takiej sytuacji wskazana osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu bądź prawa od egzekucji. Powództwo takie nazywane jest w nauce prawa powództwem ekscydencyjnym lub interwencyjnym, a jego celem jest wykluczenie zajętej rzeczy z prowadzonej egzekucji.

Podstawy powództwa ekscydencyjnego
Podstawę prawną niniejszego powództwa stanowi art. 841 § 1 kodeksu postępowania cywilnego (dalej k.p.c.), zgodnie z którym to przepisem osoba trzecia, a więc inna osoba niż sam dłużnik czy ewentualnie inna osoba wymieniona w treści klauzuli wykonalności, może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa. Warto w tym miejscu podkreślić, iż małżonek dłużnika, który nie został objęty tytułem wykonawczym, zachowuje w takim przypadku status osoby trzeciej, aczkolwiek jeżeli również przeciwko niemu nadano klauzulę wykonalności traci już ten przymiot. Podobnie osobą trzecią będzie np. wspólnik spółki osobowej (jawnej, komandytowej itd.), w sytuacji gdy dłużnikiem jest sama spółka.
Przedmiotowe powództwo stanowi środek merytorycznej obrony przysługujący osobie trzeciej przed egzekucją prowadzoną zgodnie z przepisami postępowania egzekucyjnego. Innymi słowy, gdy komornik narusza przepisy postępowania egzekucyjnego dotyczące np. zajęcia danej rzeczy, właściwym środkiem zaskarżania jest skarga na czynności komornika, jeżeli jednak zajęcie jest formalnie prawidłowe ale następuje w warunkach art. 841 § 1 k.p.c. wówczas osoba ta winna sięgnąć właśnie po powództwo przeciwegzekucyjne.
Powołany przepis stanowić będzie podstawę powództwa zarówno w przypadku zajęcia przez komornika rzeczy ruchomej, jak również wierzytelności czy prawa majątkowego. Ochronie, na powołanej podstawie podlegają takie prawa jak własność, współwłasność, użytkowanie wieczyste, użytkowanie ruchomości lub praw, spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelności, inne prawa majątkowe (np. prawo udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, prawo do akcji).
W niektórych przypadkach będzie uzasadnione także powództwo osoby, na rzecz której ustanowiono ograniczone prawo rzeczowe ale tylko wtedy gdy kodeks postępowania cywilnego nie nakazuje uwzględnić tego prawa w inny sposób. Tytułem przykładu – w sytuacji skierowania egzekucji do przedmiotu zastawu, powództwo interwencyjne zastawnika zostałoby oddalone w sytuacji gdy wierzytelność zabezpieczona zastawem zostałaby już stwierdzona tytułem wykonawczym i zastawnik ten mógłby uczestniczyć w podziale sumy uzyskanej z egzekucji.
Poza prawami rzeczowymi, podstawę wytoczenia omawianego powództwa mogą stanowić również prawa wynikające ze stosunków obligacyjnych, co prowadzi do przekonania, że dopuszczalne jest wytoczenie takiego powództwa w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie (tak np. Anna Stangret – Smoczyńska (w:) red. J.Gołaczyński, Wybrane Zagadnienia Egzekucji Sądowej, Warszawa 2008).
Co więcej, osoba trzecia może poszukiwać ochrony służących jej uprawnień do zajętych przedmiotów, w drodze komentowanego powództwa jeżeli swoje prawa do rzeczy wywodzi z następujących umów:
–najmu i dzierżawy,
–o dzieło, gdy wykonuje dzieło z materiałów dostarczonych przez zamawiającego,
–użyczenia,
–komisu,
–przewozu,
–spedycji,
–przechowania,
–składu.
Przyjmuje się, że z powództwem może wystąpić również osoba, na korzyść której istniał zakaz zbywania lub obciążania danego przedmiotu, a także osoba mająca zbieżne z dłużnikiem imię i nazwisko jeżeli do jej majątku kierowana jest egzekucja.
Z kolei roszczenie z art. 841 § 1 k.p.c. nie przysługuje:
– właścicielowi nieruchomości, niebędącemu stroną procesu posesoryjnego, którego przedmiotem jest przywrócenie naruszonego posiadania przejścia przez tę nieruchomość (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 1976 r., III CZP 92/75),
– osobie, która omyłkowo przelała na zajęty rachunek bankowy środki pieniężne nienależne dłużnikowi (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2004 r., V CK 233/03) ,
– w stosunku do oczekiwania nabycia praw do nieruchomości w przyszłości (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 18 września 2015 r., sygn.akt I ACa 379/15).

Termin wytoczenia powództwa
W myśl art. 841 § 3 k.p.c. powództwo można wnieść w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o naruszeniu prawa, chyba że inny termin jest przewidziany w przepisach odrębnych. W judykaturze podkreślono wielokrotnie, że termin ten ma charakter materialny (prekluzyjny) i tym samym nie podlega przywróceniu. Sam zatem fakt uchybienia temu terminowi powoduje bezwzględną konieczność oddalenia powództwa bez oceny jego merytorycznej zasadności. Oczywistym jest, że powództwo może być wytoczone dopiero po wszczęciu postępowania egzekucyjnego (względnie powództwa zabezpieczającego), a w praktyce po dokonaniu przez komornika zajęcia rzeczy czy prawa.
Po zakończeniu egzekucji, a więc po wyegzekwowaniu zajętej wierzytelności, rzeczy czy innego prawa, powództwo ekscydencyjne staje się bezprzedmiotowe. Nie można bowiem zwolnić spod egzekucji rzeczy czy prawa, które zostało już przeniesione na inny podmiot. W takiej sytuacji osobie trzeciej, która rości sobie do nich prawo, przysługują inne roszczenia. Precyzyjniej rzecz ujmując, od chwili sprzedaży danej rzeczy w ramach egzekucji, osoba trzecia może jedynie żądać naprawienia szkody wywołanej przeprowadzeniem egzekucji z przedmiotu, do którego miała prawo.
Na koniec warto jeszcze podkreślić, iż w ocenie Sądu Najwyższego – dniem, w którym strona dowiedziała się o naruszeniu prawa, jest – według art. 841 § 3 k.p.c. – dzień, w którym strona faktycznie dowiedziała się o zajęciu przedmiotu, a nie dzień, w którym mogła się o nim dowiedzieć przy dołożeniu należytej staranności (patrz wyrok z dnia 12 grudnia 2007 r. wydany w sprawie V CSK 275/07).

Zagadnienia proceduralne
Przed wytoczeniem powództwa osoba trzecia powinna bezwzględnie wezwać wierzyciela do dobrowolnego zwolnienia danej rzeczy lub prawa od egzekucji. Wynika to pośrednio z treści art. 187 k.p.c., który zobowiązuje powoda do wskazania już w pozwie czy podjęto próbę mediacji lub dobrowolnego załatwienia sporu, jak i z niebezpieczeństwa obciążenia powoda kosztami procesu w razie zaniechania wcześniejszego wezwania wierzyciela. Znane mi są bowiem osobiście liczne przypadki, w których osoba trzecia wytoczyła powództwo załączając dowody chociażby wcześniejszego nabycia danej rzeczy, a zaniechała wezwania wierzyciela do zwolnienia jej od egzekucji, po czym wierzyciel ten uznał powództwo i zażądał na jego rzecz zasądzenia zwrotu kosztów procesu. W oparciu o treść art. 101 k.p.c. sąd w takiej sytuacji może jak najbardziej zasądzić od powoda na rzecz pozwanego zwrot kosztów procesu.
Pozwanym w ramach omawianego powództwa jest wierzyciel egzekwujący, a jeżeli dłużnik zaprzecza prawu powoda, to także i dłużnik (art. 841§ 2 k.p.c.). Oczywiście po stronie wierzyciela może być więcej niż jeden podmiot jeżeli komornik dokonał zajęcia na rzecz kilku z nich. Z kolei czynnie legitymowana do wytoczenia powództwa interwencyjnego jest każda osoba trzecia, której służy prawo do zajętego przedmiotu.
Należy ponadto nie zapominać o tym, że jeżeli w trakcie rozpoznawania powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu spod egzekucji nastąpiło zbycie zajętej rzeczy, prawa lub wierzytelności, można zmienić żądanie pozwu na zwolnienie od egzekucji kwoty pieniężnej uzyskanej ze sprzedaży. Nie jest natomiast możliwa w tym procesie kumulacja roszczeń.
Omawiane powództwo wytacza się przed sąd rzeczowo właściwy (a więc tak sąd rejonowy, jak i okręgowy – w zależności od wartości przedmiotu sporu), w którego okręgu prowadzi się egzekucję. Miejsce prowadzenia egzekucji określa się na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących właściwość miejscową organu egzekucyjnego także wtedy, gdy do prowadzenia egzekucji został wybrany komornik poza właściwością ogólną.
Powództwo ekscydencyjne podlega opłacie sądowej w wysokości 5 % wartości przedmiotu sporu.

Testament, nawet ten sporządzony w formie aktu notarialnego, może okazać się nieważny. Przyczyny nieważności mogą być związane zarówno z samą treścią testamentu, z jego formą ale także ze zdolnością samego testatora do sporządzenia testamentu.
Poniżej omówiona zostanie każda z wyżej wspomnianych grup przyczyn nieważności testamentu.

Nieważność testamentu z uwagi na jego treść
Ustawa kodeks cywilny zawiera co najmniej kilka przyczyn, których wystąpienie powoduje, że testament jest nieważny. I tak, jeżeli spadkodawca powołał kogoś do spadku pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu, a z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez tego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. Nie ma przy tym znaczenia czy zastrzeżony warunek jest warunkiem zawieszającym czy rozwiązującym, a także to czy zastrzeżony termin jest terminem początkowym czy końcowym. Przykładowo testament będzie zatem nieważny jeżeli spadkodawca powołuje do spadku spadkobiercę pod warunkiem, że ukończy studia wyższe albo zamieszka na stałe w danej miejscowości albo pojedna się z osobą bliską spadkodawcy albo jakimkolwiek innym podobnym, a z treści testamentu wynikać będzie, że gdyby tego warunku nie zastrzeżono to spadkodawca nie powołałby tegoż spadkobiercy do spadku.
Podobny skutek ustawodawca przewidział w przypadku podstawienia powierniczego. Gwoli wyjaśnienia – podstawienie powiernicze ma miejsce wówczas jeżeli spadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Jeżeli z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez takiego ograniczenia spadkobierca (ustanowiony) nie zostałby powołany; wówczas powołanie spadkobiercy jest nieważne.
W myśl art. 942 kodeksu cywilnego nieważny będzie również testament wspólny tj. taki, który zawiera rozrządzenia więcej niż jednego spadkodawcy np. dwojga małżonków.
Ponadto dotknięte nieważnością jest także takie postanowienie testamentu ustnego, które przyznaje korzyść świadkowi testamentu, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Natomiast gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament. Unieważnienie testamentu notarialnego z tej przyczyny raczej nie będzie miało miejsca ponieważ notariusz będzie czuwał nad treścią testamentu, dotyczyć to będzie raczej testamentów pisemnych.

Nieważność testamentu z uwagi na niezachowanie formy
Ustawodawca przewidział sześć form testamentu dzieląc je na testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Do tych pierwszych zalicza się testament własnoręczny, notarialny i allograficzny, który polega na ustnym oświadczeniu przez spadkodawcę swojej woli wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego -w obecności dwóch świadków. Inaczej nazywany jest on także testamentem urzędowym. Do testamentów szczególnych z kolei zalicza się testament ustny sporządzany w obecności minimum 3 świadków -wówczas gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, testament wojskowy i podróżny – sporządzany podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym – przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków.
Wszystkie przepisy kodeksu cywilnego o formie testamentu mają charakter bezwzględnie obowiązujący, nie jest tym samym możliwa ich modyfikacja w drodze postanowienia samego spadkodawcy. Oznacza to, iż testament, który nie odpowiada ich wymaganiom, jest nieważny, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Warto odnotować w tym miejscu, że choć z literalnej treści przepisu wynika, że niezbędnym wymogiem ważności testamentu ustnego jest to aby spadkodawca wypowiedział swoją wole ustnie to dopuszcza się jednak odstępstwo od tego wymogu w sytuacji, gdy spadkodawca nie może już porozumiewać się ustnie z otoczeniem, lecz w pełni świadomie potwierdza spisaną na piśmie jego wolę.
Nieważny jest testament własnoręczny sporządzony pismem maszynowym czy też posiadający postać wydruku komputerowego albo sporządzony ręką osoby trzeciej a tylko podpisany przez spadkodawcę. Podobny skutek ma niepodpisanie testamentu tego rodzaju przez spadkodawcę.
W orzecznictwie podkreśla się w odniesieniu do testamentu notarialnego, że nieważność testamentu powodują takie uchybienia jak np. nieoznaczenie osoby spadkodawcy, brak wskazania sporządzającego akt notariusza, brak podpisu notariusza względnie spadkodawcy, w tym drugim wypadku bez stwierdzenia przyczyny braku podpisu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2003 r., sygn.akt I CKN 367/01). Nieważny jest także testament sporządzony w formie aktu notarialnego, jeżeli testator nie złożył oświadczenia woli, a tylko wcześniej przygotowany przez notariusza i spadkobiercę dokument – po jego odczytaniu – podpisał.

Nieważność testamentu z uwagi na brak zdolności testatora do jego sporządzenia
Nie może sporządzić ważnego testamentu osoba, która nie jest pełnoletnia, względnie, która nie osiągnęła pełnoletniości przed ukończeniem lat 18 poprzez zawarcie związku małżeńskiego.
Nieważny będzie testament sporządzony przez pełnomocnika czy przedstawiciela ustawowego typu rodzic niepełnoletniego dziecka.
Testament osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub częściowo ale również ten sporządzony przez osobę, co do której złożono wniosek o ubezwłasnowolnienie i ustanowiono dla niej doradcę tymczasowego będzie również nieważny. Natomiast choroba psychiczna testatora, który nie został ubezwłasnowolniony, nie pozbawia sama przez się zdolności testowania. Istnienie choroby psychicznej w chwili sporządzania testamentu może jednak skutkować jego nieważnością z powodu wystąpienia wady oświadczenia woli. Generalnie ustawodawca przewidział w art. 945 kodeksu cywilnego trzy rodzaje wad oświadczenia woli spadkodawcy, które skutkują nieważnością testamentu. Mianowicie, testament jest nieważny wówczas gdy został sporządzony:
– w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
– pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
– pod wpływem groźby.
Ta grupa przyczyn nieważności, z uwagi na swoją złożoność, zostanie szczegółowo omówiona w innym wpisie.

Reasumując, testament może okazać się nieważny z różnych powodów. Skutek ten może wynikać tak z treści testamentu, braku zachowania przez testatora odpowiedniej formy jego ostatniej woli, jak również wynikać z innych przyczyn jak np. braku zdolności testowania. Ostatnią grupę przyczyn nieważności stanowią wady oświadczenia woli spadkodawcy. Unieważnienie testamentu notarialnego także jest możliwe.

Dział spadku i zniesienie współwłasności są instytucjami podobnymi do siebie. W zasadzie zarówno dział spadku jak i zniesienie współwłasności przebiegają niemal według identycznych podstawowych reguł. Pomiędzy nimi występują jednak też pewne różnice. Najkrócej mówiąc dział spadku obejmuje – co do zasady – rozporządzenie wszystkimi prawami majątkowymi wchodzącymi w skład spadku, a zniesienie współwłasności – rozporządzenie udziałami w konkretnej rzeczy. Na koniec niniejszego wpisu omówię także kwestię jaką jest dział spadku- opłaty, a także opłaty należne w pozostałych postępowaniach.

Czy jest możliwy wybór pomiędzy tymi postępowaniami?
Zdarza się, że jednym istotnym składnikiem spadku, który spadkobiercy chcą podzielić jest nieruchomość gruntowa, budynkowa czy lokalowa. Pozostaje zatem wyjaśnić czy spadkobiercy mają możliwość wyboru pomiędzy wnioskiem o dział spadku a zniesieniem współwłasności, bądź inaczej czym różni się dział spadku a zniesienie współwłasności. Odnotować trzeba, iż na podstawie przepisu art. 688 kodeksu postępowania cywilnego (dalej k.p.c.) do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. Zgodnie zaś z art. 1035 kodeksu cywilnego (dalej k.c.) jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu.
Wydawać by się zatem mogło, że teoretycznie w sytuacji gdy w skład spadku wchodzi tylko nieruchomość, nie ma większej różnicy czy sięgniemy po instytucję zniesienia współwłasności czy też działu spadku, aczkolwiek nic bardziej mylnego. Przede wszystkim jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 czerwca 1991 r., sygn.akt III CRN 125/91 „wspólność masy majątkowej w postaci spadku nabytego przez kilku spadkobierców nie stanowi współwłasności, która może być zniesiona w myśl przepisów art. 210 i nast. k.c., oraz art. 617 i nast. k.p.c., lecz konieczne jest zastosowanie przepisów art. 1035 i nast., art. 1070 i nast. k.c. oraz art. 680 i nast. k.p.c.” Z kolei w postanowieniu z dnia 30 września 2009 r., sygn.akt V CSK 63/09 sąd ten dookreślił, iż spadkobiercom nie przysługuje swoboda wyboru pomiędzy działem spadku i innym zdarzeniem zmierzającym do zniesienia współuprawnienia prawa majątkowego wchodzącego w skład spadku, a tym samym nie ma swobody wyboru pomiędzy działem spadku a zniesieniem współwłasności. Oznacza to, że jeżeli wspólność nieruchomości wynika z dziedziczenia zawsze stosownym wnioskiem/umową będzie wniosek/umowa o dział spadku, a jeżeli wspólność wynika z innego tytułu niż dziedziczenie (np. wspólnego nabycia nieruchomości) odpowiedni będzie wniosek/umowa o zniesienie współwłasności.
W przypadku działu spadku sąd musi co do zasady najpierw ustalić co wchodzi w jego skład, a następnie dokonać jego podziału (por. 684 k.p.c.), podczas gdy w ramach postępowania o zniesienie współwłasności w grę wchodzi jedynie druga z wymienionych czynności.

Dział spadku ze zniesieniem współwłasności
Obie komentowane instytucje mogą być połączone w jednym postępowaniu. W myśl art. 689 k.p.c. może stać się tak wówczas jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie. Najprostszym przykładem jest sytuacja, w której umiera jeden z małżonków pozostający we wspólności majątkowej małżeńskiej. Jeżeli wcześniej nie dokonano podziału majątku wspólnego i nie zapadł wyrok rozstrzygający o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o żądaniach zwrotu wydatków, nakładów, innych świadczeń z majątku wspólnego na majątek osobisty lub odwrotnie, konieczny jest podział majątku wspólnego dokonany jednocześnie z działem spadku, chyba że częściowy dział spadku nie dotyczy udziału spadkodawcy w majątku wspólnym.

Dział spadku – opłaty

Ustawodawca różnicuje wysokość opłat związanych z sądowym działem spadku, zniesieniem współwłasności oraz działem spadku połączonym ze zniesieniem współwłasności. Dokładnie rzecz biorąc, zgodnie z treścią art. 41 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata stała od wniosku o zniesienie współwłasności wynosi 1000 złotych, a w przypadku gdy wniosek zawiera zgodny projekt zniesienia współwłasności, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 złotych. Opłata od wniosku o dział spadku wynosi 500 złotych gdy brak jest jednolitych stanowisk współspadkobierców co do sposobu przeprowadzenia działu spadku, a jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku – 300 złotych. Z kolei w sytuacji gdy dział spadku połączony jest ze zniesieniem współwłasności wnioskodawca musi się liczyć co do zasady z koniecznością uiszczenia opłaty wynoszącej 1.000 zł, a jeżeli wniosek ten zawiera zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności, pobiera się opłatę stałą w kwocie 600 złotych (patrz art. 51 powołanej ustawy). Tak więc wniosek o dział spadku i zniesienie współwłasności wiąże się z najwyższą opłatą.

Reasumując, dział spadku z natury rzeczy obejmuje ogół składników majątkowych wchodzących w skład spadku, podczas gdy zniesienie współwłasności z natury rzeczy może dotyczyć tylko jednego przedmiotu nabytego w innym trybie niż dziedziczenie.

Zarówno udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, jak i akcje w spółkach akcyjnych przysługujące jednemu z małżonków mogą wchodzić w skład majątku wspólnego małżonków, jak i stanowić majątek osobisty jednego z nich. To, do jakiego majątku będą one przynależeć, jest uzależnione od daty nabycia do nich prawa oraz tego z jakich środków zostały one nabyte.

Udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością
Ogólną regułą wynikającą z art. 31 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest to, że z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Przepisy kodeksu spółek handlowych, które regulują funkcjonowanie m.in. spółek z ograniczoną odpowiedzialnością nie zawierają przepisów szczególnych, które inaczej, aniżeli powołany wyżej przepis kodeksu rodzinnego i opiekuńczego określałyby przynależność udziałów w spółce do majątku wspólnego bądź osobistego. Wspólność majątkowa nie jest przedmiotem zainteresowania kodeksu spółek handlowych. Art. 183 ze zn 1 kodeksu spółek handlowych stanowi jedynie, że umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udział lub udziały są objęte wspólnością majątkową małżeńską. Przepis ten nie rozstrzyga jednakże w ogóle kwestii do jakiego majątku tj. wspólnego czy osobistego jednego z małżonków – należą udziały w spółce. Tym samym bezdyskusyjnie uznać trzeba, iż udziały w spółce nabyte w trakcie trwania małżeństwa wchodzą – co do zasady – do majątku wspólnego małżonków. Czym innym zaś jest to, że wspólnikiem w spółce jest tylko ten małżonek, który udziały faktycznie nabył pomimo faktu, że zapłacił za nie środkami pochodzącymi z majątku wspólnego.
Z uwagi na brak jednoznacznych regulacji w tym zakresie, finalnie na temat przynależności udziałów wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lipca 2016 r., sygn.akt III CZP 32/16 przesądzając, że udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego małżonków jeżeli został objęty przez małżonka będącego wspólnikiem w spółce w zamian za wkład należący do majątku wspólnego. Wspólność majątkowa rozciąga się zatem na przedmiotowe udziały.

Akcje w spółkach akcyjnych
Identyczne zasady jakie regulują przynależność udziałów w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością obowiązują również w przypadku akcji w spółkach akcyjnych, w tym także akcji pracowniczych nieodpłatnie nabytych na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. A zatem, akcje w spółkach jeżeli zostały nabyte w trakcie trwania i ze środków wspólnych (jeżeli nabycie było odpłatne) stanowią majątek wspólny małżonków. Wyraźnie podkreślił to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 stycznia 2009 r., wydanym w sprawie II CSK 446/08 oraz w wyroku z dnia 3 grudnia 2009 r., sygn.akt II CSK 273/09. Co prawda art. 332 ze zn. 1 kodeksu spółek handlowych dopuszcza statutowe wyłączenie uznania za akcjonariusza współmałżonka osoby nabywającej akcje, które stanowią część majątku wspólnego, aczkolwiek nie dotyczy to praw majątkowych do samych akcji.
W odniesieniu do akcji pracowniczych, a więc otrzymanych nieodpłatnie również przyjęto zasadę, iż jeżeli umowę nieodpłatnego nabycia akcji zawarł pracownik pozostający w ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej, nabyte przez niego akcje wchodzą w skład majątku wspólnego – mimo że małżonek nabywcy nie staje się stroną tej umowy ani wspólnikiem spółki akcyjnej (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1146/97 i uchwała z dnia 11 września 2003 r., sygn.akt III CZP 52/03). Jeżeli jednak akcje pracownicze zostały nabyte przez jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej pomimo, że prawo do ich nabycia powstało jeszcze w trakcie trwania małżeństwa, są one składnikiem majątku tylko tego małżonka, który je nabył, albowiem nie mamy tu do czynienia z żadną ekspektatywą jak ma to miejsce np. w przypadku przyszłego prawa do lokalu spółdzielczego.

W rezultacie przyjąć należy, że w opisanych wyżej przypadkach nabyte przez jednego ze współmałżonków udziały bądź akcje należy uwzględnić w podziale majątku wspólnego po rozwodzie. Trzeba przy tym pamiętać, że istniejące na gruncie obowiązującego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego domniemanie faktyczne, iż dane udziały czy akcje nabyte przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków – można obalić wykazując, że nabycie nastąpiło ze środków finansowych, stanowiących majątek osobisty małżonka będącego wspólnikiem. W takim wypadku wspólność majątkowa nie ich nie obejmie.

Darowizna, z uwagi na swój szczególny nieodpłatny charakter może zostać odwołana. Odwołanie może mieć miejsce zarówno w stosunku do darowizny jeszcze niewykonanej, jak również już wykonanej. Podmiotem uprawnionym do odwołania darowizny jest sam darczyńca, a w określonych przypadkach również jego spadkobiercy.

Odwołanie darowizny niewykonanej

W myśl art. 896 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Z darowizną niewykonaną będziemy mieć do czynienia przykładowo wówczas gdy zawarto co prawda umowę darowizny, a więc doszło do przeniesienia własności rzeczy darowanej ale nie nastąpiło jeszcze przeniesienie posiadania przedmiotu darowizny na obdarowanego.
Z cytowanego przepisu wynika, że darczyńca nie może odwołać darowizny w sytuacji gdy już w chwili zawarcia umowy znajdował się w trudnej sytuacji majątkowej, zmiana stanu majątkowego musi bowiem ewidentnie nastąpić już po zawarciu umowy. Co więcej, zmiana ta musi być takich rozmiarów, że wykonanie darowizny prowadziłoby do uszczerbku dla utrzymania darczyńcy lub zagroziłoby możliwości wykonania obowiązku alimentacyjnego ciążącego na nim z mocy ustawy, a więc np. względem małoletnich dzieci. Dla powstania uprawnienia do odwołania darowizny nie ma natomiast znaczenia z jakiego powodu nastąpiło pogorszenie stanu majątkowego darczyńcy, a w szczególności czy nastąpiło to z powodów od niego zależnych, czy niezależnych. Nawet jeżeli darczyńca zawinił w wyniku czego nastąpiło opisane pogorszenie ma prawo odwołać darowiznę chyba, że postępował umyślnie lub z rażąca niedbałością.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., sygn.akt V CSK 289/13 wyjaśnił, że w przypadku gdy przedmiot darowizny jest podzielny dopuszczalne jest odwołanie darowizny tylko w takiej części, jaka wystarcza dla wyeliminowania wymienionego w art. 896 kodeksu cywilnego uszczerbku. Także w razie odwołania przez darczyńcę całej darowizny sąd może uwzględnić jedynie w części żądanie darczyńcy wobec obdarowanego dotyczące zwrotu przedmiotu darowizny w zakresie, w jakim pozwoli to na wyeliminowanie stanu majątkowego darczyńcy określonego bliżej w art. 896 kodeksu.
Judykatura traktuje uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej jako prawo osobiste darczyńcy, w związku z czym nie przechodzi ono po jego śmierci na spadkobierców.

Odwołanie darowizny wykonanej

W przypadku darowizny wykonanej ustawodawca przewidział dla darczyńcy możliwość (nie zaś obowiązek) jej odwołania w sytuacji gdy obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Rozwiązanie to podyktowane jest tym, że na obdarowanego nałożone są pewne obowiązki natury etycznej sprowadzające się do tego, że darczyńca ma prawo oczekiwać za swoją hojność pewnej wdzięczności.
Warto w tym miejscu odnotować, iż przyjmuje się, że odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego dotyczy nie tylko darowizny już wykonanej, lecz także darowizny niewykonanej (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2014 r., sygn.akt II CSK 291/13).
Pojęcie rażąca niewdzięczność nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę. Samo słowo „rażąca” powoduje jednakże, że zachowanie obdarowanego musi być nacechowane szczególnie złą wolą. Z pewnością nie będą traktowane jako rażąco niewdzięczne zachowanie zwykłe międzyludzkie konflikty, nie przekraczające poza przyjęte społecznie ramy, w szczególności jeżeli będą one inicjowane przez samego darczyńcę. Typowymi zachowaniami, które mogą odpowiadać powyższej definicji będą np. czyny karalne względem darczyńcy, zaniedbywanie obowiązków rodzinnych, zaniedbywanie przedmiotu darowizny, tolerowanie opisanych zachowań wyrządzanych darczyńcy przez inne osoby (np. męża obdarowanej córki) itp. Katalog przyczyn z pewnością jest na tyle otwarty, że warto indywidualne przypadki konsultować z prawnikiem.
Obdarowany może dopuścić się rażącej niewdzięczności zarówno przez działania, jak i zaniechania. Niezależnie od formy, do odwołania darowizny konieczne jest stwierdzenie świadomego i celowego działania lub zaniechania po to aby skrzywdzić darczyńcę i świadomość obdarowanego, że popełnia on niewdzięczność (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1997 r., sygn.akt I CKN 256/97).
W zasadzie rażąca niewdzięczność winna być okazana darczyńcy a nie osobie trzeciej np. współmałżonkowi czy dziecku chyba, że przy okazji także darczyńca doznaje w ten sposób krzywdy. Nie można jednak wykreować w tym zakresie jednolitej, sztywnej zasady, albowiem zawsze ocena czy obdarowany okazał się, poprzez np. czyny względem osoby bliskiej darczyńcy, rażąco niewdzięczny również względem niego wymaga oceny okoliczności konkretnego przypadku.
Jeżeli darczyńca obdarował jedną umową wiele osób i rażącej niewdzięczności dopuściła się jedna z nich, darowizna może być odwołana w stosunku tylko do tego obdarowanego. I odwrotnie, w przypadku dokonania darowizny przez wiele osób może ją odwołać – w odpowiedniej części – tylko ta, wobec której obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności.
Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył.
Inaczej niż w pierwszym z omówionych przypadków, prawo do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności przechodzi na spadkobierców darczyńcy ale tylko wówczas gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do jej odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Procedura odwołania darowizny

Oświadczenie o odwołaniu darowizny stosownie do treści art. 900 kodeksu cywilnego musi nastąpić na piśmie. Jeżeli chodzi o rażącą niewdzięczność względem darczyńcy ustawodawca przewidział jedynie jednoroczny termin, liczony od momentu gdy darczyńca (względnie spadkobierca) dowiedział się o niewdzięczności, w którym takie oświadczenie może zostać złożone. Po upływie tego terminu uprawnienie do odwołania darowizny wygasa. W przypadku gdy rażąco niewdzięczne zachowanie ma charakter ciągły termin roczny należy liczyć od chwili, gdy stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał.
W zależności od tego czy mamy do czynienia z darowizną wykonaną czy niewykonaną mogą być potrzebne dodatkowe czynności. Precyzyjniej, odwołanie darowizny niewykonanej powoduje, że darowizna upada z mocy prawa i żadne dalsze czynności nie muszą już być podejmowane. Inaczej sytuacja będzie natomiast wyglądała w drugim z analizowanych przypadków gdyż np. samo oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia jej własności z obdarowanego na darczyńcę. Ono dopiero kreuje po stronie obdarowanego obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W zależności od tego czy obdarowany uzna skuteczność oświadczenia o odwołaniu darowizny czy też nie konieczne będzie albo zawarcie umowy powrotnego przeniesienia własności nieruchomości na darczyńcę albo koniecznym stanie się wytoczenie przez darczyńcę powództwa o zobowiązanie obdarowanego. do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu przedmiotu darowizny.

Poza wartością majątku spadkodawcy, przy obliczaniu wysokości zachowku obowiązujące przepisy pozwalają również uwzględnić dokonane przez spadkodawcę darowizny oraz zapisy windykacyjne. Umowa darowizny jest umową nazwaną, uregulowaną w art. 888 i nast. kodeksu cywilnego (dalej k.c.). Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Rodzi się zatem pytanie czy należny zachowek zwiększają tylko dokonane przez spadkodawcę darowizny w rozumieniu powołanego przepisu czy też inne bezpłatne przysporzenia, które kojarzą się z pojęciem darowizny.

1. Rozszerzenie wspólności majątkowej małżeńskiej (intercyza)
Rozszerzenie wspólnoty majątkowej małżeńskiej na przedmioty wchodzące w skład majątku odrębnego bywa traktowane analogicznie jak darowizna w rozumieniu art. 993 kodeksu cywilnego, który to przepis stanowi właśnie, że dolicza się do spadku m.in. darowizny dokonane przez spadkodawcę. Od razu akcentuję, że orzecznictwo w tym zakresie nie jest jednolite ale dość wyraźnie ukształtowało się stanowisko, zgodnie z którym jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 k.c., lecz również wszelkie czynności dokonane przez małżonków, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia (tak. np. Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 25 marca 2014 r., sygn.akt I ACa 1204/13, Sąd Okręgowy w Krakowie w wyroku z dnia 10 listopada 2016 roku, sygn.akt II Ca 1547/16 czy Sąd Apelacyjny w Poznaniu z dnia 5 grudnia 2013 roku, sygn.akt I ACa 982/13 – odmiennie natomiast Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 18 lipca 2013 r., sygn.akt I ACa 244/13).
Należy zatem liczyć się z tym, że rozszerzenie przez małżonków ustroju ustawowej wspólności majątkowej na majątek osobisty jednego z małżonków może być uznane w konkretnych okolicznościach sprawy za nieodpłatne przysporzenie, zbliżone swoim charakterem do umowy darowizny. Oczywiście o tego rodzaju kwalifikacji czynności każdorazowo decydują okoliczności danej sprawy i nie można w tym zakresie tworzyć generalnej reguły, w myśl której udział objęty taką umową zawsze podlegał będzie uwzględnieniu przy obliczeniu należnego zachowku. Warto jednak taką ewentualność przewidywać i odpowiednio wcześniej skonsultować się z prawnikiem, który pomoże ocenić czy w danej sytuacji w ogóle intercyza może wywołać skutki identyczne jak dokonanie darowizny.

2. Podział majątku dorobkowego spadkodawcy
Również umowa o podział majątku dorobkowego spadkodawcy i jego małżonka może rodzić ryzyko zakwalifikowania jej jako darowizny w rozumieniu art. 993 k.c., o ile oczywiście nie zostanie zachowana w tym zakresie jakakolwiek równowaga świadczeń. W szczególności jeżeli w wyniku takiej umowy współmałżonek spadkobiercy otrzyma wszystkie wartościowe składniki majątku stron bez konieczności uiszczenia spłat na rzecz spadkodawcy. W podobnych realiach Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r. , sygn.akt I ACa 982/13 uznał, że umowa o podział majątku posiada najbardziej podstawowe cechy darowizny, tj. stanowi nieodpłatne świadczenie na rzecz osoby trzeciej kosztem swego majątku. Nie jest to jednakże pogląd jednolity, w innych wyrokach sądów możemy rozpoznać bowiem stanowisko odmienne.

3. Umowa zniesienia współwłasności
Podobnie jak miało to miejsce przy umowach o podział majątku wspólnego, również w przypadku zniesienia współwłasności przez spadkodawcę, w sytuacji gdy nie ustalono na jego rzecz żadnych spłat, skutek może być analogiczny tj. uznanie tego rodzaju umowy za darowiznę. Na poparcie powyższego stanowiska przytoczyć można wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., sygn.akt III CSK 307/08, w którym podkreślono, że umowa obligacyjna obejmująca zniesienie między współwłaścicielami współwłasności nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego dotychczasowego współwłaściciela może być kwalifikowana jako umowa darowizny. Myśl ta powtórzona została także przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 25 sierpnia 2009, sygn.akt I ACa 445/09.

4. Czynności mieszane
W ostatnim z przywołanych wyroków wylansowano ponadto pogląd, że doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 podlegają wszelkie darowizny, tj. darowizny czyste, a także połączone z poleceniem czy mające charakter umów mieszanych. Do tych ostatnich czynności zakwalifikowana może być np. darowizna mieszkania z jednoczesnym ustanowieniem służebności osobistej zamieszkiwania w przedmiocie darowizny. W takim przypadku aby ocenić jaki charakter ma ta czynność konieczne będzie porównanie wartości świadczenia darczyńcy i obdarowanego, a jeżeli w efekcie tego zabiegu ustalona zostanie znaczna ich różnica na korzyść obdarowanego, istnieje ryzyko doliczenia takiej darowizny przy ustalaniu wysokości zachowku.

5. Renta ustanowiona bez wynagrodzenia
Renta może zostać ustanowiona za wynagrodzeniem lub bez wynagrodzenia. O ustanowieniu renty bez wynagrodzenia można mówić wtedy, gdy zobowiązany do świadczeń rentowych nie otrzymuje w zamian tego zobowiązania żadnego ekwiwalentu. Z mocy art. 906 § 2 k.c. stosuje się wówczas przepisy o darowiźnie przy czym przepisy te stosuje się wprost, nie zaś odpowiednio. Tym samym wartość renty ustanowionej bezpłatnie dolicza się do substratu zachowku.

Na chwilę obecną co prawda w judykaturze przeważa stanowisko, że na gruncie art. 993 k.c. pojęcie darowizny winno być interpretowane wąsko tj. uwzględniane przy obliczaniu zachowku winny być tylko te czynności, które stanowią stricte umowę darowizny w rozumieniu art. 888 k.c., aczkolwiek – jak miał udowodnić niniejszy wpis – nie jest to stanowisko jednolite, stąd też potencjalni spadkodawcy winni liczyć się z tym, że dana czynności pomimo, iż formalnie nie będzie stanowić darowizny, może zostać uwzględniona przy ustalaniu zachowku.