Jeżeli spadkodawca nie sporządzi testamentu bądź też sporządzony przez niego testament okaże się nieważny dojdzie do ustawowego dziedziczenia po nim. Zgodnie z ustawą Kodeks cywilny spadkobierców ustawowych można podzielić na kilka grup poczynając od małżonka oraz bliższych i dalszych krewnych aż po podmioty publicznoprawne.
Generalną zasadą jest to, że spadkobierca powołany w dalszej kolejności dochodzi do spadku wówczas gdy brak jest osoby powołanej przed nim, względnie osoba ta nie chce czy nie może dziedziczyć. Celem niniejszego wpisu będzie wyjaśnienia jakie obowiązują zasady dziedziczenia, a tym samym odpowiedź na pytanie kto dziedziczy spadek po określonym spadkobiercy.
Spadkobierca
Najogólniej rzecz mówiąc, polskie prawo przewiduje kilka grup spadkobierców. Według kolejności dziedziczenia poszczególne grupy obejmują następujące osoby:
– małżonka oraz dzieci i dalszych zstępnych spadkodawcy,
– małżonka oraz rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy,
– dziadków spadkodawcy i ich zstępnych,
– dzieci małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku,
– gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarb Państwa.
Poniższy wpis przybliży Państwu szczegółowo zasady dziedziczenia spadku.
Pierwsza grupa spadkobierców ustawowych
Zgodnie z wolą ustawodawcy wyrażoną w art. 931 Kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności, jako spadkobierca, powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy jako jego zstępni oraz jego małżonek, przy czym jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Regułę tą stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, a zatem do prawnuków spadkodawcy, jego praprawnuków itd.
Warto podkreślić, że po spadkodawcy dziedziczy jedynie osoba pozostająca w związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili otwarcia spadku, a zatem małżonka wyłącza od dziedziczenia po zmarłym unieważnienie jego małżeństwa ze spadkodawcą ale także orzeczenie z nim rozwodu albo separacji. Totalnie bez znaczenia jest natomiast istniejący pomiędzy małżonkami ustrój małżeński. Identycznie będzie dziedziczył ten z małżonków, który ze zmarłym pozostawał w stroju wspólności majątkowej, jak i mający ustanowioną rozdzielność majątkową.
Może się też zdarzyć tak, że małżonek będzie jedynym spadkobiercą ustawowym po zmarłym, mianowicie stanie się tak w przypadku braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Jeżeli zaś chodzi o dzieci, a dalej wnuki czy prawnuki ustawodawca nie uzależnił dziedziczenia tej grupy osób od tego czy pochodzą z tzw. małżeńskiego albo pozamałżeńskiego łoża spadkodawcy. Nie jest też ważne czy drugi rodzic był współmałżonkiem zmarłego w chwili śmierci. Innymi słowy, tak samo dziedziczą dzieci z pierwszego małżeństwa zmarłego, jak i z drugiego czy trzeciego małżeństwa. Również dzieci ze związków pozamałżeńskich są uprawnione do dziedziczenia w pierwszej kolejności. Dzieci poczęte w chwili śmierci spadkodawcy ale jeszcze nie narodzone dziedziczą o ile urodzą się żywe.
Druga grupa spadkobierców ustawowych
Jeżeli spadkobierca nie posiadał dzieci w dalszej kolejności powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice, aczkolwiek jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy. Dziedziczenie przez rodzeństwo następuje w częściach równych, a jeżeli któreś z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych udział ten przypada jego dzieciom, wnukom, prawnukom itd.
Ustawa nie uzależnia powołania do spadku z ustawy rodziców spadkodawcy od pozostawania przez nich w związku małżeńskim ani nawet przysługiwania im władzy rodzicielskiej nad spadkodawcą. Oznacza to, że obowiązuje zasada dziedziczenia, zgodnie z którą dziedziczą po zmarłym dziecku także ci z rodziców, którzy zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej albo wykonywanie jej zostało im zawieszone. W razie przysposobienia (adopcji) spadkodawcy do spadku po nim z ustawy powołany jest przysposabiający zamiast rodziców naturalnych.
Jak wyżej wspomniałam, w razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczy po nim rodzeństwo spadkodawcy. Co bardzo ważne, jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 października 2011, wydanej w sprawie o sygn.akt III CZP 49/11, po spadkodawcy dziedziczy w takim wypadku zarówno jego rodzeństwo rodzone, jak i przyrodnie.
W razie gdyby żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy w częściach równych.
Dziadek jako spadkobierca
Jeżeli nie ma wszystkich wymienionych wcześniej osób bliskich spadkodawcy (zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy) do dziedziczenia dochodzą jego dziadkowie. Za dziadków spadkodawcy uważa się zarówno dziadka, jak i babcię spadkodawcy w obu liniach: ojcowskiej i macierzyńskiej.
Natomiast nie należą już do kręgu spadkobierców ustawowych spadkodawcy jego dalsi wstępni tj. pradziadkowie.
Jeżeli zaś któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Możliwe zatem będzie, że po spadkodawcy dziedziczył będzie jego wujek czy ciotka, a w razie ich braku także jego kuzyni.
Dziedziczenie przez pasierbów
W następnej kolejności dziedziczą pasierbowie spadkodawcy, są oni powołani do spadku z ustawy w częściach równych pomimo tego, że nie są to zstępni spadkobiercy. Pasierbem spadkodawcy jest zarówno dziecko naturalne jego małżonka, jak i przez małżonka tego przysposobione, niezależnie od rodzaju przysposobienia (tak Fras Mariusz (red.), Habdas Magdalena (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki). W przypadku pasierbów ustawodawca nie przewidział już analogicznej zasady jak we wcześniej omówionych przypadkach tj., że w razie gdy pasierb nie dożyje otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni, a zatem skutek ten należy definitywnie wykluczyć. Nie dotyczy to rzecz jasna sytuacji, w której śmierć pasierba nastąpi po otwarciu spadku, gdyż wówczas przypadający mu udział podlega dziedziczeniu według reguł ogólnych.
Warto także zaakcentować okoliczność, iż zasada dziedziczenia przez pasierbów nie działa już w relacji odwrotnej, a zatem ani ojczym ani macocha nie jest spadkobiercą ustawowym swego pasierba.
Ostatnia grupa spadkobierców ustawowych
W ostatniej kolejności, w braku małżonka i jakichkolwiek krewnych spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadkobiercą ustawowym jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Nie ma przy tym znaczenia miejsce położenia majątku spadkowego. Jeżeli natomiast miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub miał on miejsce zamieszkania za granicą, spadkobiercą ustawowym w ostatniej kolejności jest Skarb Państwa. Inny spadkobierca ustawowy nie jest już w polskim porządku prawnym przewidziany.
Co oczywiste w tej sytuacji ani gmina, ani Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku odziedziczonego z ustawy.
Powyższą kolejność dziedziczenia można zmienić poprzez sporządzenie testamentu.
