Udziały w kapitale zakładowym spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są zbywalne. Do zbycia udziałów wystarczy zawarcie umowy w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Zmianę wspólnika wynikającą np. ze sprzedaży udziałów należy oczywiście odnotować w księdze udziałów i zgłosić do Krajowego Rejestru Sądowego, z tym tylko, że wpis dotyczący zbycia udziałów w spółce z o.o. ma charakter deklaratoryjny. Tak więc osoba, która nabywa udziały w spółce jest wspólnikiem od chwili zawarcia umowy nabycia udziałów, nie zaś od momentu uwidocznienia ewentualnej zmiany (dotyczy to sytuacji gdy osoba ta nabyła co najmniej 10 % udziałów w kapitale zakładowym spółki) w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Nie zawsze udziały mogą być jednakże swobodnie zbywane, jak również nabywane. Ograniczenia w zakresie ich zbywalności mogą wynikać zarówno z samej umowy, jak i obowiązujących ustaw.
Zgodnie z art. 182 § 1 kodeksu spółek handlowych zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć. Umowa nie może w żadnym razie wyłączyć w ogóle zbywalności udziałów, takie zastrzeżenie byłoby nieważne. Ograniczenia zbywalności mogą mieć natomiast bardzo różny charakter, począwszy od podmiotowych przesądzających przykładowo kto może być nabywcą udziałów poprzez określenie jego kompetencji, wykształcenia, doświadczenia zawodowego itd. poprzez ograniczenia w postaci zastrzeżenia prawa pierwokupu na rzecz wspólników. Ponadto mogą one przybrać postać wprost wymienioną w powołanym przepisie tj. uzależniać zbycie od udzielenia zgody przez spółkę. Przywołany przepis nie wyklucza również wprowadzania w umowie spółki różnorakich ograniczeń czasowych ustalających, iż zbycie udziału będzie mogło nastąpić dopiero po upływie określonego czasu jak np. upływie pełnego roku obrotowego działalności spółki.
Co więcej, przepis nie zawiera zastrzeżenia, że ograniczenia umowne w zakresie zbycia udziału muszą dotyczyć w równym stopniu wszystkich udziałów w kapitale zakładowym spółki, możliwe jest zatem rozwiązanie, w którym ograniczenia zbywalności określonych udziałów w spółce będą bardziej restrykcyjne np. w sytuacji gdy z udziałami związane są pewne dodatkowe uprawnienia czy obowiązki.
Jak wyżej zaakcentowałam, istnieje szereg ustawowych ograniczeń w zbywalności udziałów, częściowo można takie odnaleźć także w treści innych przepisów ustawy Kodeks spółek handlowych. Mam tu na myśli rozwiązanie zawarte w art. 176 § 3, a dotyczące konieczności uzyskania zgody spółki na zbycie udziału w sytuacji gdy wspólnik umową spółki został zobowiązany do powtarzających się świadczeń niepieniężnych.
Kolejne ograniczenie kodeksowe to zakaz nabywania przez spółkę udziałów własnych. Należy bowiem pamiętać, że ustawodawca w art. 200 § 1 kodeksu postanowił, iż spółka nie może obejmować lub nabywać ani przyjmować w zastaw własnych udziałów. Wyjątek stanowi jedynie nabycie w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku wspólnika, nabycie w celu umorzenia udziałów oraz nabycie albo objęcie udziałów w innych przypadkach przewidzianych w ustawie. Udziały te jednak muszą zostać w ciągu roku zbyte lub umorzone.
Kolejne ograniczenia w obrocie udziałami wynikać będą z innych ustaw niż cytowany wyżej Kodeks spółek handlowych. Przykładowo art. 3 e ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców przewiduje konieczność uzyskania przez nabywcę cudzoziemca zgody Ministra Spraw Wewnętrznych na nabycie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością mającej siedzibę na terytorium Polski jeżeli:
– spółka będąca właścicielem lub wieczystym użytkownikiem nieruchomości na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej stanie się spółką kontrolowaną,
– jeżeli spółka ta jest spółką kontrolowaną, a udziały lub akcje nabywa lub obejmuje cudzoziemiec niebędący udziałowcem.
Za spółkę kontrolowaną uważa się w myśl ustawy spółkę, w której cudzoziemiec lub cudzoziemcy dysponują bezpośrednio lub pośrednio powyżej 50% głosów na zgromadzeniu wspólników lub na walnym zgromadzeniu, także jako zastawnik, użytkownik lub na podstawie porozumień z innymi osobami, albo mają pozycję dominującą w rozumieniu przepisów Kodeks spółek handlowych.
Zezwolenie Ministra Spraw Wewnętrznych nie będzie natomiast konieczne w przypadku nabycia przez cudzoziemca ponad 50% akcji w spółce handlowej z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, niebędącej właścicielem lub wieczystym użytkownikiem nieruchomości, chociażby spółka ta miała ponad 50% akcji w innej spółce handlowej z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będącej właścicielem lub wieczystym użytkownikiem nieruchomości (tak uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 24.01.2001, sygn.akt OPS10/01).
Następnego ograniczenia doszukamy się w treści ustaw samorządowych tj. ustawy o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim. Mianowicie art. 24 f ust 5 ustawy o samorządzie gminnym przesądza, iż radni nie mogą posiadać pakietu większego niż 10% udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego z udziałem gminnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby. Analogiczne ograniczenie dotyczy radnych powiatu w odniesieniu do ilości posiadanych udziałów w spółkach handlowych z udziałem powiatowych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby (por. art. 25 b ust 5 ustawy o samorządzie powiatowym) oraz radnych samorządu województwa (art. 27 b ust 5 ustawy o samorządzie wojewódzkim).
Również poseł i senator, wedle brzmienia art. 34 ust 4 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, nie może posiadać pakietu większego niż 10% udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego z udziałem państwowych lub komunalnych osób prawnych lub przedsiębiorców, w których uczestniczą takie osoby.
Bardzo podobne ograniczenia ilościowe wprowadza ustawa o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne w odniesieniu do bardzo szerokiego katalogu osób (por. art. 4 ust 5 ustawy).
Czasowy brak możliwości obrotu udziałami przewiduje także ustawa o komercjalizacji i niektórych uprawnieniach pracowniczych stanowiąc w art. 38 ust 3 w zw. z art. 2 pkt 2, że udziały nabyte nieodpłatnie przez uprawnionych pracowników oraz przez rolników lub rybaków nie mogą być przedmiotem obrotu przed upływem dwóch lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych udziałów na zasadach ogólnych, a udziały nabyte przez pracowników pełniących funkcję członków zarządu spółki – przed upływem trzech lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych udziałów na zasadach ogólnych.
Poza wyszczególnionymi przypadkami istnieją również inne regulacje, w wyniku których obrót udziałami może podlegać pewnym ograniczeniom.
