Spadek stanowi ogół praw i obowiązków zmarłego spadkodawcy. W skład spadku wchodzić może zarówno jedna rzecz np. zindywidualizowana nieruchomość, jak również zbiór rzeczy czy praw majątkowych. Niezależnie jednak od składu spadku może on zostać przez spadkobiercę zbyty w całości lub w ułamkowej części.

Sprzedaż spadku

Sprzedaż spadku nie jest tożsama ze sprzedażą rzeczy wchodzącej w skład spadku, o czym należy pamiętać. Sprzedaż spadku to przeniesienie przez spadkobiercę wszystkich praw i obowiązków wynikających ze spadkobrania na inną osobę, a nie tylko jednej z rzeczy wchodzącej do spadku. Możliwa jest też sprzedaż udziału w spadku. Oczywiście sprzedaż spadku jest czynnością odpłatną ale możliwe jest także przekazanie spadku w formie darowizny, czyli nieodpłatnie, o czym jeszcze będzie mowa niżej. Ilekroć będzie mowa o zbyciu spadku oznacza to zarówno sprzedaż spadku, jak i każdą inną formę przeniesienia własności.

Zbywca i nabywca spadku

Zbyć spadek lub jego część może tak spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy. Ustawodawca nie wprowadził w tym względzie żadnych ograniczeń. Warunek jest tylko taki, że zbywający wcześniej musi ów spadek przyjąć choć nie ma wymogu aby zostało wydane np. postanowienie o stwierdzeniu nabycia tegoż spadku. Jeżeli spadek przypadka kilku spadkobiercom zbyć go można do momentu jego podziału.
Nabywcą spadku może być praktycznie każdy, w tym tak osoba obca, jak i przykładowo inny ze współspadkobierców.

Sposób zbycia spadku

Spadek/udział w spadku można przenieść na nabywcę w formie umowy odpłatnej jak np. umowy sprzedaży ale również nieodpłatnie w drodze umowy darowizny. Za nieważną uznaje się w doktrynie umowę dotyczącą spadku o skutkach wyłącznie obligacyjnych, przedwstępną (tak np. M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz do kodeksu cywilnego, t. II, s. 991).
W zależności od tego co wchodzi w skład spadku, w niektórych przypadkach nie będzie można zawrzeć skutecznie umowy warunkowej ani też z zastrzeżeniem terminu, taka sytuacja będzie miała miejsce wówczas gdy spadek obejmuje nieruchomość. Umowa taka rodziałaby wyłącznie skutki obligacyjne.
Nie jest zbyciem spadku oświadczenie spadkobiercy złożone w postępowaniu działowym, że przekazuje swój udział w spadku innemu spadkobiercy. Jest ono traktowane jedynie w kategoriach wniosku spadkobiercy wyrażającego jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 października 1980 r., III CRN 180/80).

Forma umowy przenoszącej spadek

W myśl art. 1052 § 3 kodeksu cywilnego zarówno umowa zobowiązująca do zbycia spadku, jak i przenosząca spadek powinny być zawarte w formie aktu notarialnego. Bez zachowania tej formy zbycie spadku/udziału w spadku jest nieważne.

Skutki nabycia spadku dla zbywcy

Zgodnie z wolą ustawodawcy zbywca nie ponosi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne poszczególnych przedmiotów należących do spadku natomiast ponosi odpowiedzialność za wady zbywanego spadku lub udziału w spadku jako wyodrębnionej masy majątkowej.
Zbywca po dacie zbycia spadku nadal ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe i zgodnie z art. 1055 § 1 kodeksu cywilnego odpowiedzialność ta względem wierzycieli jest solidarna z nabywcą spadku. Aczkolwiek, jeżeli strony nie umówią się inaczej, nabywca spadku (udziału w spadku) ponosi względem zbywcy odpowiedzialność za to, że wierzyciele nie będą od niego żądali zaspokojenia długów spadkowych. Warto zaznaczyć przy tym, że również względem nabywcy mają zastosowanie ograniczenia odpowiedzialności wynikające z faktu przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Skutki nabycia spadku dla nabywcy

Nabywca wstępuje w prawa i obowiązku zbywcy. W praktyce oznacza to, że nabywca ma prawo wystąpić z wnioskiem o dokonanie działu spadku, wstępuje w ewentualne postępowania sądowe i administracyjne toczące się z udziałem zbywcy w jego miejsce, może zbyć spadek bądź udział w spadku kolejnej osobie itp.
Nabywca winien również wypełniać obowiązki ciążące wcześniej na zbywcy jako spadkobiercy testamentowym jak chociażby w przypadkach w ustawie przewidzianych dostarczać dziadkom spadkodawcy środki utrzymania w stosunku do ich potrzeb i do wartości nabytego udziału spadkowego.

Należy pamiętać, że przy sporządzeniu umowy zbycia spadku notariusz będzie żądał przedłożenia dokumentu o jakim mowa w art. 19 ust 6 ustawy o podatku od spadków i darowizn. Zgodnie z treścią tego przepisu notariusz może dokonać czynności mających za przedmiot zbycie spadku tylko za uprzednią pisemną zgodą naczelnika urzędu skarbowego albo po przedstawieniu zaświadczenia wydanego przez naczelnika urzędu skarbowego potwierdzającego, że nabycie jest zwolnione od podatku, że należny podatek został zapłacony albo zobowiązanie podatkowe wygasło wskutek przedawnienia.

Generalną zasadą jest to, że egzekucja może toczyć się przeciwko osobie wprost wymienionej w tytule wykonawczym Skierowanie egzekucji przeciwko osobie, która według klauzuli wykonalności nie jest dłużnikiem i która sprzeciwiła się prowadzeniu egzekucji stanowi podstawę umorzenia egzekucji na wniosek tej osoby.
Ustawodawca przewidział jednakże szereg przypadków, w których komornik może prowadzić postępowanie egzekucyjne wobec innej osoby niż ta, która została wyraźnie wskazana w orzeczeniu sądu opatrzonym następnie klauzulą wykonalności. Takie sytuacje będą mieć miejsce, jeżeli po dokonaniu przez komornika zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym dochodzi do rozporządzenia przedmiotem, do którego wcześniej została już skierowana egzekucja. Trzeba bowiem jasno podkreślić, iż zajęcie rzeczy czy prawa w trakcie postępowania egzekucyjnego nie pozbawia dłużnika prawa dysponowania zajętą rzeczą, w tym także nie pozbawia go prawa do jej zbycia czy obciążenia. Aczkolwiek jeżeli do takiego rozporządzenia dojdzie, czynność dokonana przez dłużnika ma moc wiążącą dla dłużnika i nabywcy ale nie mogąc uszczuplać praw wierzyciela – nie ma ona wpływu na bieg toczącego się już postępowania egzekucyjnego.
W odniesieniu do ruchomości, a więc różnorakich urządzeń, samochodów, sprzętu RTV, AGD i tym podobnych składników majątkowych – art. 848 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, iż zajęcie ma ten skutek, że rozporządzenie ruchomością dokonane po zajęciu nie ma wpływu na dalszy bieg postępowania, a postępowanie egzekucyjne z zajętej ruchomości może być prowadzone również przeciwko nabywcy. Przepis ten nie narusza przepisów o ochronie nabywcy w dobrej wierze. Rozporządzenie, o jakim mowa w tym przepisie, może nastąpić w drodze zawarcia umowy sprzedaży, darowizny czy np. zamiany. Może polegać również na obciążeniu rzeczy, do której skierowano egzekucję np. zastawem. Zajęcia ruchomości komornik dokonuje poprzez wpisanie jej do protokołu zajęcia. Jest to czynność, o której inne osoby mogą rzeczywiście nie wiedzieć stąd ustawodawca zdecydował się chronić w tej sytuacji nabywcę w dobrej wierze. Nabywcą takim jest osoba, która nie wiedziała o zajęciu ruchomości w toczącym się postępowaniu egzekucyjnym. Warto podkreślić, że jeżeli taka osoba nabędzie rzecz od dłużnika uzyska własność zajętej ruchomości z chwilą objęcia jej w posiadanie. Nie powoduje to jednakże automatycznego ustania skutków dokonanego w egzekucji zajęcia, daje jednakże nabywcy możliwość ochrony swoich praw poprzez wytoczenie powództwa o zwolnienie nabytej rzeczy od egzekucji.
Na marginesie należy również pamiętać, że dokonane w ramach toczącej się egzekucji zajęcie ma ten skutek, że w stosunku do wierzyciela egzekwującego nieważne są rozporządzenia wynagrodzeniem za pracę przekraczające część wolną od zajęcia, dokonane po jego zajęciu, a także przed zajęciem, jeżeli wymagalność wynagrodzenia następuje po zajęciu. Oznacza to, że pracodawca nie powinien uwzględnić dyspozycji pracownika, w której wyraża on zgodę na dokonywanie potrąceń innych niż wymienione ściśle w kodeksie pracy.
Powyższa reguła znajduje odpowiednie zastosowanie do egzekucji innych wierzytelności wypłacanych periodycznie, a więc również takich, które powstają z tytułu pracy świadczonej przez dłużnika osobiście, na podstawie innych stosunków prawnych niż stosunek pracy czy prace zlecone przez pracodawcę. Podobne skutki nastąpią w przypadku rozporządzenia udziałem w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zajętym w toku egzekucji (patrz art. 902 w zw. z art. 885 kodeksu postępowania cywilnego).
W odniesieniu do nieruchomości ustawodawca w treści art. 930 kodeksu postępowania cywilnego postanowił, że rozporządzenie nią po jej zajęciu nie ma wpływu na dalsze postępowanie. Nabywca może uczestniczyć w postępowaniu w charakterze dłużnika. W każdym razie czynności egzekucyjne są ważne tak w stosunku do dłużnika, jak i w stosunku do nabywcy. Natomiast rozporządzenia przedmiotami podlegającymi zajęciu razem z nieruchomością po ich zajęciu (chodzi tu o części składowe nieruchomości czy też przynależności) oraz jej obciążenie np. hipoteką, w tym rozporządzenie opróżnionym miejscem hipotecznym są nieważne. Inaczej niż w przypadku ruchomości uregulowana została chwila zajęcia nieruchomości, mianowicie – w stosunku do dłużnika nieruchomość jest zajęta z chwilą doręczenia mu wezwania. W stosunku do dłużnika, któremu nie doręczono wezwania, jako też w stosunku do osób trzecich, nieruchomość jest zajęta z chwilą dokonania wpisu w księdze wieczystej lub złożenia wniosku komornika do zbioru dokumentów. Wyjaśnić szczegółowo trzeba, iż w przypadku zbycia nieruchomości już po zajęciu czynność ta jest ważna, a na potrzeby egzekucji przyjmuje się jedynie fikcję prawną, polegającą na uznawaniu dłużnika w dalszym ciągu za właściciela nieruchomości. Niezależnie zatem od tego, że osoba trzecia np. w drodze umowy kupna – sprzedaży nabyła nieruchomość już zajętą – egzekucję nadal prowadzi się tak jakby w ogóle nie doszło do zbycia nieruchomości. Nie ma obowiązku wzywania do tego postępowania nabywcy nieruchomości. Może on jednak podjąć obronę, jeżeli kwestionuje skuteczność zajęcia względem niego, jak też wziąć udział w postępowaniu. Czynności egzekucyjne są ważne w stosunku do zbywcy i nabywcy. Środkiem obrony nabywcy, który wiedzę o zajęciu powziął dopiero po nabyciu nieruchomości i dla którego przedmiotem nabycia była tym samym nieruchomość niezajęta jest powództwo przeciwegzekucyjne uregulowane w 841 kodeksie postępowania cywilnego (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2013 r., sygn.akt V CSK 359/12).
Podobnie nie ma wpływu na toczącą się egzekucję rozporządzenie przez dłużnika ułamkową części nieruchomości oraz użytkowaniem wieczystym (patrz art. 1004 kodeksu postępowania cywilnego), jeżeli nastąpiło po ich zajęciu.
Wypada jednakże pamiętać jeszcze o jednej ostatniej kwestii tj. o fakcie, że nie każda zmiana stanu własności będzie traktowana jako rozporządzenie w rozumieniu przywołanych wyżej przepisów. I tak np. zmiana właściciela po zajęciu, która nastąpi na mocy orzeczenia sądu
o zniesieniu współwłasności, dziale spadku lub podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami i to nawet wówczas gdy sąd wydał orzeczenie uwzględniające zgodny wniosek uczestników, nie wywołuje omawianych skutków (tak. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 1977 r., I CR 409/77 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1980 r., III CZP 65/80). Z tym tylko zastrzeżeniem, iż reguła ta nie dotyczy wszystkich orzeczeń sądu, nie będzie bowiem miało wpływu na toczącą się egzekucję nabycie zajętej nieruchomości przez osobę trzecią z mocy prawa przez zasiedzenie lub poprzez uwzględnienie przez sąd – w wyroku wydanym po zajęciu – roszczenia osoby trzeciej o wykup nieruchomości (art. 231 § 1 kodeksu cywilnego).
Niezależnie od wyżej opisanych skutków w sferze prawa cywilnego nie można wykluczyć także odpowiedzialności karnej dłużnika w sytuacji gdy zbycie rzeczy zajętej wyczerpywać będzie znamiona przestępstwa określonego w art. 300 § 2 kodeksu karnego. Zgodnie bowiem z przywołanym przepisem kto w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Nawet pomimo możliwości kontynuowania postępowania egzekucyjnego przeciwko nabywcy rzeczy jeżeli zaistnieje skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela, odpowiedzialność ta nie jest automatycznie wykluczona (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2005 r., sygn.akt I KZP 31/04).

W obecnym stanie prawnym, co do zasady, jeżeli jeden z małżonków nie wyrazi zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego z nich, wierzyciel nie może domagać się zaspokojenia z majątku wspólnego tychże małżonków. To rozwiązanie w zasadzie uniemożliwia wierzycielowi skierowanie egzekucji do tych składników majątkowych, które objęte są wspólnością majątkową małżeńską, jeżeli wierzyciel nie zadba uprzednio wcześniej o swoje interesy i nie uzyska zgody drugiego małżonka. W sposób wzorcowy dbają o to głównie banki, które bezwzględnie wymagają aby na umowie kredytowej znalazły się podpisy obu małżonków. Niemożność prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego trwa z reguły dopóty, dopóki małżonkowie pozostają w ustroju wspólności małżeńskiej. Najczęściej wspólność ta ustaje w wyniku rozwodu lub śmierci jednego z małżonków. Aczkolwiek ustawodawca – wychodząc naprzeciw interesom wierzyciela – w pewnych przypadkach dał również i jemu uprawnienie do zwalczania takiego niekorzystnego dlań stanu rzeczy. Precyzyjniej, art. 52 § 1a ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej k.r.o.) stanowi, iż ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.
Aby wierzyciel mógł skutecznie wystąpić z takim powództwem po pierwsze jego wierzytelność musi istnieć i musi być ona już wymagalna. Nie ma natomiast znaczenia to jaki stosunek prawny stanowi źródło jej powstania, jak również to kiedy ta wierzytelność de facto powstała.
Wierzyciel nie musi przy tym wykazywać bezskuteczności egzekucji z majątku osobistego jednego z małżonków. Wystarczające do wystąpienia z powództwem będzie wykazanie, iż nie może otrzymać klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową.
Rodzi się zatem pytanie czy powództwo wierzyciela o ustanowienie rozdzielności majątkowej zawsze zostanie uwzględnione przez sąd, na które należy udzielić odpowiedzi przeczącej albowiem po pierwsze wierzyciel musi uprawdopodobnić, że w wyniku podziału majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka nastąpi chociażby częściowe zaspokojenie jego wierzytelności. Judykatura uznaje przy tym, że instytucja z art. 52 § 1a k.r.o. – jako ingerująca w wolność i swobodę małżonków – powinna być stosowana z dużą ostrożnością, a zawarte w tym przepisie przesłanki należy interpretować ściśle, a nie rozszerzająco. W szczególności nie można dopuścić do sytuacji, w której powództwo zostanie wniesione nie w celu zaspokojenia należności wierzyciela, ale szykanowania małżonka bądź też małżonków (patrz wyrok Sąd Okręgowy w Nowym Sączu z dnia 15.10.2013 r., sygn.akt III Ca 464/13), a ponadto w szczególnie uzasadnionych wypadkach dopuszcza się możliwość zastosowania przewidzianej w art. 5 kodeksu cywilnego konstrukcji nadużycia prawa i oddalenie powództwa wierzyciela (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 kwietnia 2014 r., sygn.akt II CSK 387/13). Tym samym jeżeli np. wspólny majątek małżonków będzie znacznie obciążony hipotekami czy zastawami, co skutkować będzie brakiem realnej możliwości spłaty należności wierzyciela, powództwo jego o ustanowienie rozdzielności majątkowej może zostać oddalone.

Zagadnienia proceduralne
Sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej – bez względu na wartość przedmiotu sporu – należą do właściwości rzeczowej sądu rejonowego.
Na podstawie art. 27 pkt 6 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych opłata od pozwu wynosi 200 zł.
Wysokość minimalnego wynagrodzenia radcy prawnego (analogicznie adwokata) za reprezentowanie powoda/pozwanych w niniejszym postępowaniu to kwota 360 zł (§ 10 ust 1 pkt 7 rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego z urzędu).
Wierzyciel wytaczający powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej powinien pozwać oboje małżonków, pomiędzy którymi występuje zarówno współuczestnictwo konieczne i jednolite.
Postępowanie w sprawie o ustanowienie rozdzielności majątkowej toczy się w trybie procesowym (patrz uchwała Sądu Najwyższego z 15 października 1991 r., III CZP 96/91).
W tego rodzaju sprawach sąd nie może się oprzeć wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych przez stronę pozwaną.

Sposób zaspakajania wierzyciela ze składników objętych dotychczas wspólnością majątkową
Uzyskanie przez wierzyciela orzeczenia ustanawiającego ustrój rozdzielności majątkowej między dłużnikiem i jego współmałżonkiem stanowi przysłowiowy pierwszy krok do zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.
W sytuacji bowiem gdy wspólność majątkowa ustaje, wierzyciel jednego z małżonków może zająć prawo swojego dłużnika do żądania podziału majątku wspólnego. Takie uprawnienie statuuje dla niego art. 912 kodeksu postępowania cywilnego. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 lipca 2017 roku wydanym w sprawie II CSK 718/16 „w wyniku skutecznego zajęcia uprawnienia dłużnika do żądania podziału majątku wspólnego wierzyciel na podstawie art. 887 § 1 w zw. z art. 902 i 912 § 1 k.p.c. staje się legitymowany czynnie do żądania podziału majątku małżonków. W wyniku zajęcia uprawnienia do dokonania podziału wierzyciel realizuje to uprawnienie dłużnika na podstawie tzw. substytucji procesowej i może samodzielnie złożyć wniosek o dokonanie odpowiedniego podziału majątku dłużnika”.
Finalnie, wierzyciel będzie mógł poszukiwać zaspokojenia z przedmiotów, które w wyniku podziału majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka otrzymał dłużnik, z sumy pieniężnej otrzymanej przez dłużnika od jego małżonka tytułem spłaty lub dopłaty lub z wierzytelności, która z tytułu spłaty lub dopłaty przysługuje dłużnikowi od jego małżonka.
Po zakończeniu postępowania działowego wierzyciel w ciągu miesiąca może zażądać w postępowaniu egzekucyjnym, w którym nastąpiło zajęcie, przeprowadzenia egzekucji ze wszystkich albo wskazanych przez niego składników majątku, które przypadły dłużnikowi.
Omawiana instytucja nie jest na pewno szczególnie szybka i prosta w procedowaniu ale w wielu przypadkach stanowi dla wierzyciela jedyną możliwą drogę wyegzekwowania należności dlatego też warto z pewnością o niej pamiętać.

Zasadnicze kwestie regulujące postępowanie o podział majątku wspólnego byłych małżonków zawierają przepisy art. 566-567 kodeksu postępowania cywilnego (dalej k.p.c.), przepisy o dziale spadku (art. 680 – 689 k.p.c.) oraz przepisy o zniesieniu współwłasności, w tym szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c.
Podstaw materialnoprawnych wzajemnych roszczeń byłych małżonków należy z kolei szukać w art. 45 i 46 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej k.r.o.), a ponadto w art. 1035 kodeksu cywilnego (dalej k.c.) oraz w art. 210-212 k.c.
Mnogość regulacji powoduje, że katalog wzajemnych roszczeń byłych już małżonków, które mogą lub wręcz powinny zostać rozpoznane w postępowaniu o podział majątku wspólnego jest dość szeroki. Poniżej omówione zostaną poszczególne roszczenia.

Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Choć zasadą jest, że małżonkowie mają równe udziały w majątku dorobkowym mogą oni jednak z ważnych przyczyn i gdy różny jest ich stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego – żądać ustalenia nierównych udziałów (art. 43 k.r.o. oraz art. 567 § 1 k.p.c.). Trzeba jednak pamiętać, że odejście od zasady równości udziałów możliwe jest tylko wówczas, gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie, w sposób rażący i uporczywy nie przyczyniał się do powiększania majątku wspólnego stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych. Nie ma wątpliwości co do tego, że nie stanowi ważnego powodu uzasadniającego ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym sytuacja, gdy jeden z małżonków nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego z przyczyn obiektywnych, niezależnych od jego woli, takich jak choroba, bezrobocie czy też nieporadność życiowa.
Z kolei, jak podkreśla się w nauce prawa, takim ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być długotrwała separacja faktyczna małżonków, zwłaszcza przez nich uzgodniona lub akceptowana, podczas której każde z nich gospodarowało samodzielnie i dorobiło się niejako „na własny rachunek” (tak. np. K. Piasecki (red) Kodeks Rodzinny i opiekuńczy. Komentarz).
Warto też pamiętać, iż żądanie ustalenia nierównych udziałów odnosi się do całego majątku wspólnego małżonków, nie zaś poszczególnych składników majątkowych nabytych w trakcie trwania wspólności majątkowej.
Na podstawie wyżej wspomnianego art. 43 k.r.o. sąd może nawet pozbawić drugiego małżonka całego udziału w majątku wspólnym, jednakże rozstrzygnięcie takie może zapaść tylko w sytuacjach wyjątkowych (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1968 r., III CRN 100/68).

Rozliczenie nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty
Zgodnie z treścią art. 45 § 1 k.r.o., każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek odrębny. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swego majątku odrębnego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły wartość majątku z chwili ustania wspólności. Zgodnie z treścią § 2 tegoż artykułu, zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Z kolei przepis art. 567 § 1 k.p.c. stanowi, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego lub odwrotnie podlegają zwrotowi. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie precyzuje co stanowić może nakład i wydatek, uważa się jednak, że jeżeli jedna masa majątkowa zwiększa się kosztem drugiej to można mówić właśnie o wydatkach i nakładach. W praktyce najczęściej dochodzi pomiędzy stronami do rozliczenia nakładów w sytuacji gdy jeden z małżonków jest współwłaścicielem gruntu, a oboje małżonkowie wspólnie wznieśli na nim np. dom mieszkalny.
Należy pamiętać o bardzo ważnej kwestii – a mianowicie, że o zwrocie wydatków i nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny sąd orzeka wyłącznie na wniosek zgłoszony w postępowaniu w pierwszej instancji (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., sygn.akt II CKN 395/97, jak również postanowienie z dnia 15 lutego 2018 r., sygn.akt I CSK 215/17, z dnia 15 października 2015 r., sygn.akt III CSK 195/15 i wiele innych). Natomiast o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd orzeka z urzędu – bez konieczności formułowania przez małżonków roszczenia w tym zakresie (tak uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie III CZP 148/07). Przyjmuje się, iż podlegające zwrotowi wydatki i nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków stanowią wierzytelność wchodzącą w skład majątku wspólnego. Postępowanie o podział majątku wspólnego winno również objąć tego rodzaju roszczenia.

Rozliczenie długów spłaconych przez byłego małżonka po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, a powstałych w czasie trwania małżeństwa
Zgodnie z art. 46 k.r.o., w sprawach nie unormowanych w artykułach poprzedzających, do podziału majątku, który był objęty wspólnością ustawową, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Zgodnie zaś z art. 1035 k.c., do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu. Z art. 207 k.c. wynika natomiast, że pożytki i inne przychody z rzeczy wspólnej przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Tym samym zobowiązania małżeńskie winni – co do zasady – spłacić po połowie. W przypadku zaś gdy małżonkowie jeszcze w trakcie trwania małżeństwa zaciągnęli zobowiązania, a spłacił je jedynie jeden z małżonków albo co prawda zaciągnął je jeden z małżonków albo w związku z majątkiem wspólnym należy to rozliczyć w postępowaniu działowym (por. postanowienia SN: z dnia 26 stycznia 1972 r., III CRN 477/71; z dnia 9 września 1976 r., III CRN 83/76; z dnia 7 czerwca 1984 r., III CRN 111/84; z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 390/08 oraz z dnia 15 kwietnia 2011 r., II CSK 430/10; postanowienie siedmiu sędziów SN z dnia 5 grudnia 1978 r., III CRN 194/78). Nie będą natomiast podlegały rozliczeniu te z długów, które zostały spłacone w czasie trwania ustroju wspólności majątkowej, te zaciągnięte przez jednego z małżonków na majątek wspólny po ustaniu wspólności majątkowej, a także te, które wprawdzie zostały zaciągnięte przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej ale jeżeli dłużnikiem w stosunku do wierzyciela był tylko ten małżonek.
Jeżeli któryś z wymienionych- jako wspólne – długów została przez jednego z małżonków spłacona przestaje być długiem i przekształca się w roszczenie o zwrot nakładów na rzecz tego małżonka, który dokonał zapłaty.

Żądanie rozliczenia pobranych pożytków i korzystania ze wspólnej rzeczy ponad udział
W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy byłymi małżonkami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego, pobranych pożytków i innych przychodów (art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 686 k.p.c.). Jeżeli zatem wspólny majątek przynosi dochody winny one przypaść obojgu byłym małżonkom stosownie do udziałów w tym majątku.
Co więcej, zgodnie z treścią art. 206 k.c. każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli. Jeżeli jeden ze współwłaścicieli prawa tego zostaje pozbawiony, bo miało miejsce bezprawne pozbawienie dostępu do mieszkania, ma prawo żądać uwzględnienia tego w ramach podziału majątku. W uchwale siedmiu sędziów z dnia 19 marca 2013 r., sygn. III CZP 88/12 Sąd Najwyższy podkreślił, iż współwłaściciel może domagać się od pozostałych współwłaścicieli korzystających z rzeczy wspólnej z naruszeniem art. 206 k.c. w sposób wyłączający jego współposiadanie, wynagrodzenia za korzystanie z tej rzeczy na podstawie art. 224 § 2 k.c. lub art. 225 k.c. O wysokości należnego uprawnionemu współwłaścicielowi wynagrodzenia decydują stawki rynkowe za korzystanie z danego rodzaju rzeczy oraz czas bezprawnego współposiadania i korzystania z rzeczy przez innego współwłaściciela.
Tym samym w sytuacji gdy jeden z byłych małżonków zajmuje – wyłącznie i wbrew woli drugiego – wspólne mieszkanie bądź też jako jedyny pobiera czynsze ze wspólnych nieruchomości stanowiących przedmiot najmu, pozbawiony tych korzyści czy też dostępu do mieszkania współwłaściciel może domagać się rozliczenia powstałych z tego tytułu roszczeń.

Wydanie rzeczy
Zgodnie z treścią art. 624 k.p.c. z chwilą uprawomocnienia się postanowienia przyznającego dotychczasowym współwłaścicielom części lub jednemu z nich całość rzeczy, własność przechodzi na uczestników wskazanych w postanowieniu; jeżeli w wyniku podziału całość rzeczy albo jej część przypadnie współwłaścicielowi, który nie włada tą rzeczą lub jej częścią, sąd w postanowieniu o zniesieniu współwłasności orzeknie również co do wydania jej przez pozostałych współwłaścicieli, określając stosownie do okoliczności termin wydania. Na mocy art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c. przepis ten znajduje zastosowanie do postępowania o podział majątku wspólnego. Tak więc jeśli sąd przyznaje np. jednemu z byłych współmałżonków lokal mieszkalny jednocześnie winien nakazać drugiemu jego opróżnienie i wydanie. Jak ponadto wynika z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2003 r., sygn.akt III CZP 56/03 sąd powinien jednocześnie orzec o uprawnieniu tego małżonka do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia.

Oczywiście niniejszy wpis nie wyjaśnia wszystkich roszczeń jakie mogą być zgłaszane w postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Stosownie do treści art. 991 kodeksu cywilnego uprawnionemu do zachowku (co to jest zachowek) – jeżeli jest on trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni należy się zachowek w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach w wysokości połowy wartości tego udziału. Najczęściej w praktyce pojawia się zachowek po rodzicach ale też popularny na salach sądowych wydaje się być zachowek od darowizny.

Zachowek po rodzicach

Przyjmując, że najczęściej statystycznie pojawia się zagadnienie jakim jest zachowek po rodzicach wyjaśnię jak prawidłowo go wyliczyć i tak konieczne jest na początek ustalenie czystej wartości spadku. Należy zatem najpierw ustalić wartość stanu czynnego spadku przez zestawienie i wycenę wszystkich aktywów należących do spadku, następnie zaś – od tak ustalonej wartości stanu czynnego spadku – odjąć wartość stanu biernego czyli pasywów spadku. Trzeba przy tej okazji pamiętać, że zachowek winien zostać ustalony na podstawie cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (tak np. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84 oraz uchwale z dnia 17 maja 1985 r., III CZP 69/84) zaś sam stan spadku ustala się na dzień otwarcia spadku czyli śmierci spadkodawcy.
Dalej aby uzyskać prawidłową kwotę zachowku substrat zachowku (czystą wartość spadku powiększoną o darowizny i zapisy windykacyjne) należy przemnożyć przez udział spadkowy uprawnionego do zachowku jaki by mu przypadał w razie dziedziczenia ustawowego oraz wyżej podany ułamek 2/3 lub ½ . Określając wysokość udziału w spadku trzeba mieć jednak na uwadze, że zgodnie z obowiązującym prawem nie należy uwzględniać spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia i ich zstępnych, a także tych, których spadkodawca wydziedziczył, natomiast uwzględnić spadkobierców uznanych za niezgodnych i tych, którzy spadek odrzucili. Przykładowo gdy spadkodawca miał 4 dzieci powołanych do dziedziczenia z ustawy z czego jedno z dzieci spadek odrzuciło, a 2 zostało wydziedziczonych przy ustaleniu udziału spadkowego przyjąć trzeba, że udziały spadkowe uprawnionych wynosiły po 1/3. Efekt przemnożenia da nam substrat zachowku.
Nie zawsze sytuacja jest jednak tak oczywista jak wyżej opisana, możemy mieć bowiem do czynienia z różnorakimi sytuacjami, w wyniku których może dojść do zwiększenia lub zmniejszenia wartości należnego uprawnionemu zachowku.

Poniżej omówione zostaną przykładowe zdarzenia w wyniku, których wysokość zachowku może ulec zmianie bądź też uprawniony może w ogóle nie otrzymać zachowku.

Co wpływa na zwiększenie należnego zachowku:
I. Darowizny dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.), stąd często pojawia się pojęcie „zachowek od darowizny” z tym, że nie dolicza się m.in. drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
II. Zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę w testamencie,
III. Inne bezpłatne przysporzenia dokonane przez spadkodawcę nawet wówczas gdy nie została zawarta klasyczna umowa darowizny (nie jest to pogląd jednolity bo np. przyjmuje się, że wartość gospodarstwa rolnego przekazanego nieodpłatnie następcy nie powinna być doliczona do spadku),
IV. Kwoty przekazane małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu na polecenie pisemne spadkodawcy, wypłacone tym osobom po jego śmierci (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci),
V. Ekspektatywa nabycia własności np. w drodze zasiedzenia jaka istniała w dacie otwarcia spadku i jeżeli spadkobierca nabył następnie prawo własności,
VI. Równowartość spłaty, której zrzekł się spadkodawca z tytułu np. zniesienia współwłasności,
VII. Rozszerzenie wspólności majątkowej na przedmioty objęte majątkiem osobistym spadkodawcy.

Co wpływa na zmniejszenie zachowku:
I. Długi spadkowe i to zarówno te, które ciążyły na spadkodawcy w trakcie jego życia ale i te, które powstały w chwili jego śmierci a nawet później jak chociażby koszty pogrzebu,
II. Darowizna lub zapis windykacyjny dokonany na rzecz uprawnionego do zachowku lub jego rodziców,
III. Ponad przeciętne koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego poniesione przez spadkodawcę,
IV. W szczególnie uzasadnionych przypadkach zachowek może zostać pomniejszony przez sąd jeżeli zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.) za tym przemawiają.

Co pozostaje bez wpływu na wysokość zachowku:
I. Umowa dożywocia zawarta ze spadkodawcą,
II. Wartość gospodarstwa rolnego przekazanego nieodpłatnie następcy przez spadkodawcę,
III. Darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ustawowymi wcześniej niż 10 lat przed śmiercią spadkodawcy,
IV. W przypadku małżonka – darowizny dokonane przez spadkodawcę gdy nie był on w związku małżeńskim a w przypadku zachowku dla dzieci – darowizny dokonane gdy spadkodawca nie miał dzieci chyba, że darowizny dokonano w okresie od 300 dni przed ich urodzeniem,
V. Odprawa pośmiertna wypłacona przez pracodawcę i świadczenia z ubezpieczenia społecznego wypłacone w związku ze śmiercią spadkodawcy,
VI. Służebność mieszkania małżonka i pełnoletnich dzieci spadkodawcy.

Kiedy uprawiony nie może żądać zapłaty zachowku:
I. Jeżeli został przez spadkobiercę wydziedziczony. Wydziedziczenie obligatoryjnie musi nastąpić w drodze testamentu, przy czym może to być tak testament, w którym spadkodawca powołuje określoną osobę/osoby do dziedziczenia, jak również testament negatywny czyli taki, w którym spadkodawca dokonuje jedynie wydziedziczenia danej osoby. W myśl art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może pozbawić uprawnionego prawa do zachowku wyłącznie w przypadkach gdy:
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Dopuszczalny jest także zbieg powyższych podstaw wydziedziczenia.
II. Jeżeli roszczenie o zachowek uległo przedawnieniu. Roszczenie o zachowek jak każde roszczenie majątkowe ulega bowiem przedawnieniu w terminie 5 lat od daty ogłoszenia testamentu. Termin ten jest krótszy gdy roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny i wynosi wówczas 5 lat ale liczonych od daty otwarcia spadku.
III. Jeżeli uprawniony zrzekł się prawa do zachowku. Nie bez sprzeczności wykształciło się też w nauce prawa stanowisko, że prawa do zachowku można się zrzec na podstawie umowy zawartej przez spadkodawcę z uprawnionym do zachowku. Skoro bowiem można zrzec się prawo do dziedziczenia, a maiori ad minus można zrzec się również tylko prawa do zachowku. Umowa taka będzie wymagała zachowania formy aktu notarialnego (por. art. 1050 k.c.)
IV. Jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał już zachowek np. w postaci darowizny dokonanej przez spadkodawcę bądź w postaci zapisu.

Aktualizacja wpisu: 02.11.2022

W praktyce mogą zdarzyć się wypadki, w których zwierzę wyrządza człowiekowi szkodę. Mam tu na myśli chociażby nierzadkie sytuacje gdzie dochodzi do pogryzienia przez psa czy też np. uszkodzenia ciała w wyniku ucieczki przed psami.

Szkoda wyrządzona przez zwierzę

Podstawę odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez zwierzę stanowi art. 431 kodeksu cywilnego, który poniżej zacytuję w całości:

§ 1. Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy.
§ 2. Chociażby osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, nie była odpowiedzialna według przepisów paragrafu poprzedzającego, poszkodowany może od niej żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i tej osoby, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Przepis ten, co należy już na wstępie podkreślić, ma zastosowanie do zwierząt hodowlanych, a nie do zwierząt żyjących w stanie wolnym (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 1966 r., I CR 360/66 i z dnia 3 grudnia 2008 r., V CSK 310/08). Jednakże obejmuje swoim zakresem także zwierzęta generalnie dzikie ale przetrzymywane przez człowieka czyli np. węża czy jaszczura.

W rozumieniu tego przepisu osobą, która zwierzę chowa jest osoba sprawująca na nim faktyczne władztwo. Co warto podkreślić nie musi tą osobą być wcale właściciel zwierzęcia. Precyzyjniej rzecz ujmując, w nauce prawa podkreślono, iż zwierzę chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę dla własnych celów, dostarczając mu schronienia i utrzymania. Chowającym będzie więc ten, kto będzie jego posiadaczem, samoistnym lub zależnym, w dobrej lub złej wierze (tak. np. A. Rzetecka – Gil, Komentarz do kodeksu cywilnego, Lex 2011 i powołana tam literatura). Takim chowającym zwierzę będzie np. firma ochroniarska wykorzystująca w swojej pracy psa, którego nie jest właścicielem.

Posługującym się zwierzęciem jest zaś ten, kto bardziej dorywczo zajmuje się zwierzęciem. Jest to inna osoba niż ta, która zwierzę chowa. Podkreślić też trzeba, iż odpowiedzialność, o której mowa w cytowanym wyżej przepisie nie dotyczy szkody wyrządzonej przez takie zwierzęta, które są „narzędziem” w rękach człowieka, który się nimi posługuje jak np. przez konia, którym kieruje jeździec czy takiego, który akurat jest wykorzystywany do wykonywania prac polowych. Dotyczy ona jedynie szkód wyrządzonych przez zwierzęta działające spontanicznie, jak to się określa – z własnego popędu. Jeżeli szkodę wyrządza nam zwierzę kierowane przez człowieka wówczas odpowiedzialność za nie rozstrzygana jest na tzw. zasadach ogólnych.

Zaakcentowania wymaga okoliczność, że odpowiedzialność osoby chowającej zwierzę oparta jest na zasadzie tzw. winy w nadzorze. Domniemanie to najprościej rzecz ujmując oznacza, że zakłada się z góry, iż taka wina w nadzorze nad zwierzęciem miała miejsce. Jak każde domniemanie, tak i to, może zostać wzruszone przed sądem. Wyjaśnię, że winę w nadzorze w takiej sytuacji należy kojarzyć z postawieniem, osobie chowającej zwierzę lub posługującej się nim, zarzutu nienależytego sprawowania nadzoru nad zwierzęciem. Wina ta wystąpi wówczas gdy szkoda zostanie wyrządzona w wyniku braku odpowiednich zabezpieczeń, czyli np. stwierdzić będzie można nienależyty stan ogrodzenia posesji, na której przebywało zwierze, pozostawienie w nim otwartych furtek lub bram, niezałożenie psu smyczy lub kagańca czy niezałożenie uprzęży zwierzęciu gospodarskiemu.

Szkoda wyrządzona przez psa

Kilka słów więcej chciałabym poświęcić psom, bo statystycznie szkoda wyrządzona przez zwierzę to najczęściej właśnie wyrządzona przez psa. Proszę pamiętać, że ustawodawca wprowadził obowiązek uzyskania zezwolenia na prowadzenie hodowli lub utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną. Osoba ubiegająca się o uzyskanie zezwolenia na prowadzenie hodowli lub utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną winna dawać rękojmię utrzymywania psa w sposób, który nie będzie stanowił zagrożenia dla ludzi i zwierząt.

W przypadku powiedzmy pogryzienia przez psa na jego właścicielu będzie ciążyło odszkodowanie za pogryzienie przez psa, ale może ciążyć także odpowiedzialność karna np. z art 156 i 160 kodeksu karnego.

Odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez psa nie musi być odszkodowaniem za szkodę wyrządzoną na osobie, pies może bowiem zniszczyć również mienie.

Najczęściej pojawia się pytanie „jak wysokie odszkodowanie za pogryzienie przez psa” więc wyjaśniam, iż to zależy od wielu czynników, przede wszystkim rozmiaru cierpień pokrzywdzonego pogryzieniem. Jak jednak zauważają sądy „ugryzienie przez psa prawie zawsze wiąże się z dolegliwościami bólowymi, następuje przerwanie ciągłości tkanek. Do tego dochodzą cierpienia psychiczne które w skrajnych wypadkach mogą doprowadzić do stanów lękowych i różnego rodzaju fobii” – tak np. Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z dnia 26 stycznia 2015 r., sygn.akt II Ca 774/14.

Roszczenia przysługujące osobie, która doznała szkody
Co do zasady, w takich przypadkach osoby poszkodowane sięgać będą po roszczenia związane z poniesioną przez nich szkodą niemajątkową (krzywdą) tj.
– zadośćuczynienie za doznaną krzywdę,
– zwrot kosztów leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także wyłożenie sumy potrzebnej na koszty przygotowania do innego zawodu.
– rentę jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość,
– zwrot innych kosztów np. uszkodzenia mienia typu rower, odzież itp.

Najwięcej chyba niewiadomych ma miejsce w przypadku żądania zadośćuczynienia, a to dlatego, że zadośćuczynienie ma charakter uznaniowy. Jego przyznanie nie jest więc obligatoryjne w każdej sytuacji, gdy zaistnieje krzywda, a wysokość – co do zasady – zależy od uznania i oceny sądu konkretnych okoliczności sprawy, w tym także materiału dowodowego przedstawionego przez samego poszkodowanego. Nie ma też zamkniętego katalogu okoliczności faktycznych jakie bierze pod uwagę sąd przy szacowaniu wysokości zadośćuczynienia. Aczkolwiek takimi przykładowymi kryteriami są chociażby: rozmiar uszkodzeń ciała, intensywność i czas trwania dolegliwości bólowych, nieodwracalność następstw uszkodzeń ciała, skutki uszczerbku w zdrowiu na przyszłość (np. pogryzienie ręki u pianisty będzie dla niego bardziej dotkliwe niż u osoby, która nie wykonuje takiego zawodu), konieczność korzystania ze wsparcia innych, zachowanie się i postawa osoby, która zwierzę chowa, indywidualne właściwości i subiektywne odczucia osoby pokrzywdzonej, jeśli będą istotne na tle konkretnej sprawy i wiele innych.

Obrona przed roszczeniami osoby poszkodowanej
W świetle powołanego wyżej domniemania można zadać pytanie czy jest możliwa skuteczna obrona przez żądaniami osoby bądź osób poszkodowanych. Otóż, oczywiście jest możliwa i przede wszystkim polega na obaleniu domniemania jej winy w nadzorze. Oznacza to, że pozwany winien wykazać, iż jego nadzór nad zwierzętami był staranny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 1999 r., sygn.akt I CKN 1232/98) oraz że zwierzę nie zabłąkało się lub nie uciekło. Na pewno też w takim przypadku otwiera się pole do popisu prawnikom, albowiem każda sytuacja faktyczna jest inna i niejednokrotnie potrzeba dużej kreatywności w obaleniu wspomnianego domniemania.

Co więcej, w pewnych okolicznościach następuje w ogóle wyłączenie odpowiedzialności właściciela, mianowicie ma to miejsce wtedy gdy poszkodowany działa na własne ryzyko czyli np. drażni się z psem albo gdy bezprawnie wkracza na cudzą nieruchomość, np. złodziej. W pewnych przypadkach może dojść także do przyczynienia się samego poszkodowanego do powstania szkody. W myśl zaś art. 362 kodeksu cywilnego jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.

Z dniem 9 lipca 2018 roku, w sposób dość istotny, zmieniły się przepisy regulujące terminy przedawnienia roszczeń oraz zasad uwzględniania przez sąd upływu terminu przedawnienia. z tym dniem weszła bowiem w życie ustawa z dnia 13 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Ustawa ta zmienia przede wszystkim brzmienie art. 118 kodeksu cywilnego stanowiąc, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

Zaakcentować wypada, że do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy termin przedawnienia wynosił 10 lat zamiast obecnych 6 lat. Podobnie, do 6 lat został skrócony termin przedawnienia roszczeń stwierdzonych wyrokiem sądu powszechnego, sądu polubownego, ugodą sądową, ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd.

Ewidentnie zatem zmiana jest korzystna dla dłużników i niekorzystna dla większości wierzycieli, którzy będą mogli dochodzić swoich roszczeń w okresie o 4 lata krótszym niż dotychczas. W przypadku przedsiębiorców termin dochodzenia roszczeń pozostaje bez zmian i wciąż wynosi 3 lata.

W ustawie nowelizującej, ustawodawca zamieścił przepis przejściowy regulujący stosunek nowych i skróconych terminów przedawniania do stosunków prawnych, gdzie terminy te zaczęły biec przed wejściem w życie nowych regulacji. I tak, co do zasady do tych roszczeń, które powstały i nie przedawniły się do dnia wejścia w życie ustawy tj. do dnia 9 lipca 2018 r. stosuje się nowe przepisy, z tym że jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się na nowo z dniem wejścia nowych przepisów tj. z dniem 9 lipca. Jeżeli jednak przedawnienie, którego bieg terminu rozpoczął się przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego (starego) terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu. Natomiast do przysługujących konsumentowi roszczeń powstałych przed dniem 9 lipca 2018 r. w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych, stosuje się przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu sprzed nowelizacji.

Co istotne, dotychczas termin przedawnienia kończył się równo z jego upływem tj. gdy wynosił lat 10 i rozpoczął bieg 1 lutego 2000 r. upływał 1 lutego 2010 r. Obecna regulacja wprowadza wyłom od tej zasady przewidując, że termin przedawnienia upływa z końcem roku kalendarzowego, a więc z dniem 31 grudnia danego roku. Nie dotyczy to jednakże terminów krótszych niż 2 lata, a więc np. roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu o zwrot nakładów na rzecz (termin ten wynosi 1 rok od dnia zwrotu rzeczy), roszczeń z umowy przedwstępnej (przedawniają się one z upływem roku, od dnia, w którym umowa miała zostać zawarta), roszczenia biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki (ono przedawnia się z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot miał być wydany) itd. Te terminy nadal upływać będą z dniem, który nazwą odpowiadać będzie początkowemu dniowi terminu czyli np. jeżeli roczny termin przedawnienia zaczął bieg w dniu 24 czerwca 2018 roku upłynie z dniem 24 czerwca 2019 r., zaś już zapoczątkowany w tej dacie 3 letni termin przedawnienia upłynie w dniu 31 grudnia 2021 roku.

Nowe przepisy szczególnie chronią konsumentów, ustawodawca dodał bowiem nową regulację, w myśl której po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Jest to zatem całkowity wyłom od dotychczasowej zasady, że dłużnik mógł spowodować oddalenie wytoczonego mu powództwa o zapłatę przedawnionej wierzytelności jedynie poprzez zarzut podniesiony w trakcie postępowania. Obecnie sąd orzekający będzie uwzględniał przedawnienie niezależnie od tego czy konsument podniesie zarzut przedawnienia czy też nie.

Aczkolwiek ustawodawca wprowadził też jeden wyjątek, stypizowany w art. 117 1 kodeksu cywilnego przewidując, że w wyjątkowych przypadkach – bliżej niesprecyzowanych – sąd może, po rozważeniu interesów stron, nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Korzystając z tego uprawnienia sąd powinien rozważyć w szczególności:

1) długość terminu przedawnienia;
2) długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia;
3) charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.

Podnieść należy, że względy słuszności są pojęciem nieostrym ale jednocześnie dość pojemnym, co pozwoli sądowi na indywidualną ocenę każdego przypadku m.in. pod kątem w/w wytycznych. Co do zasady pod pojęciem tym rozumieć należy jednak sytuacje, w których uwzględnienie przedawnienia pozostawałaby w sprzeczności z obowiązującym w społeczeństwie systemem wartości i mogłaby być ocenione jako nieetyczne, niesprawiedliwe w wymiarze obiektywnym (por np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 24 maja 2017 r., sygn.akt i ACa 178/17).
Przepis przejściowy stanowi przy tym, że roszczenia przedawnione przysługujące przeciwko konsumentowi, co do których do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy nie podniesiono zarzutu przedawnienia, podlegają z tym dniem skutkom przedawnienia określonym w ustawie, po nowelizacji.

Podsumowując zakres nowelizacji wskazać należy, że zmieniają się:
– termin dochodzenia roszczeń innych niż świadczenia okresowe i roszczenia z tytułu działalności gospodarczej,
– termin przedawnienia roszczeń stwierdzonych wyrokiem sądu powszechnego, sądu polubownego, ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd,
– moment zakończenia biegu terminu przedawnienia wynoszącego minimum 2 lata,
– uwzględnienie w postępowaniu sądowym terminu przedawnienia roszczeń przeciwko konsumentom.

Bez zmian pozostają:
– 3 letni termin dochodzenia roszczeń okresowych i roszczeń przedsiębiorców,
– moment zakończenia biegu terminu przedawnienia krótszego niż 2 lata,
– uwzględnienie w postępowaniu sądowym terminu przedawnienia roszczeń przeciwko podmiotom nie będącym konsumentami,
– zasady zawieszania i przerywania biegu terminu przedawnienia,
– terminy przedawnienia roszczeń przysługujących konsumentom, które stały się wymagalne przed dniem 9 lipca 2018 r.

Na koniec warto też odnotować, że wspomniana nowelizacja zakazuje wierzycielom umieszczania w biurach informacji gospodarczej typu KRD czy ERIP informacji o zadłużeniu jeżeli upłynęło 6 lat od dnia wymagalności zobowiązania, a w przypadku roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczeń stwierdzonych ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd nie upłynęło 6 lat od dnia stwierdzenia roszczenia, zaś po stronie biur kreuje obowiązek usunięcia informacji po upływie lat 6 od dnia wymagalności/stwierdzenia roszczenia.

Spółka cywilna nie jest odrębnym podmiotem prawa, nie posiada podmiotowości prawnej. Stanowi natomiast umowę przedsiębiorców, którzy zawierają ją mając na uwadze osiągnięcie wspólnego celu gospodarczego.

Na wstępie wyjaśnić należy, iż majątek spółki cywilnej jest majątkiem wspólnym jej wspólników, stanowiącym wspólność łączną. Charakter takiej, niepodzielnej i bezudziałowej współwłasności wynika wprost z treści art. 863 kodeksu cywilnego (dalej k.c.), który stanowi, iż wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku, nie może w czasie trwania spółki domagać się podziału wspólnego majątku wspólników, ani też wierzyciel spółki nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.
Niezależnie od majątku spółki, istnieją także równolegle masy majątkowe należące do poszczególnych wspólników tj. ich majątki prywatne. Często zdarza się przy tym, że wspólnicy poza działalnością wykonywaną w spółce cywilnej prowadzą działalność gospodarczą także w innej dopuszczalnej przez prawo formie, np. jednoosobową działalność gospodarczą. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest zaciąganie przez nich również zobowiązań dotyczących majątku prywatnego. To z kolei powoduje, że wierzyciele osobiści poszczególnych wspólników upatrują możliwości zaspokojenia się z majątku spółki cywilnej prowadzonej z udziałem ich dłużnika. Majątek ten nie jest jednak dostępny dla wierzycieli osobistych, a to z uwagi na wspominany niepodzielny charakter wspólności tego majątku. Jak wynika bowiem z treści art. 778 kodeksu postępowania cywilnego do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników spółki prawa cywilnego konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom. Tym samym, jeżeli wierzyciel dysponuje tytułem egzekucyjnym wystawionym przeciwko jednemu czy nawet kilku wspólnikom, nie będzie on mógł skutecznie prowadzić egzekucji z majątku spółki cywilnej, a jedynie z majątków prywatnych tychże wspólników.

Odrębność majątku spółki cywilnej od majątków prywatnych jej wspólników oraz wynikający z tego zakaz zaspokojenia się z niego wierzyciela osobistego wspólnika wyłącza również możliwość dokonywania z niego potrąceń z wierzytelnościami wierzycieli osobistych wspólnika. Tym samym, wspólnik nie może przedstawić do potrącenia swojemu wierzycielowi osobistemu wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego (swojego udziału w tej wierzytelności). Tak samo dłużnik spółki nie może przedstawić spółce do potrącenia swojej wierzytelności przysługującej mu wobec jednego ze wspólników (tak. S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, s. 814).
Wierzyciel osobisty wspólnika spółki cywilnej ma jednakże możliwość zajęcia praw przysługujących temuż wspólnikowi na wypadek wystąpienia lub rozwiązania spółki. Jak stanowi art. 870 k.c. jeżeli w ciągu ostatnich sześciu miesięcy została przeprowadzona bezskuteczna egzekucja z ruchomości wspólnika, jego wierzyciel osobisty, który uzyskał zajęcie praw przysługujących wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania, może wypowiedzieć jego udział w spółce na trzy miesiące naprzód, chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony. Jeżeli umowa spółki przewiduje krótszy termin wypowiedzenia, wierzyciel może z tego terminu skorzystać. Uzyskanie zajęcia takich praw wymaga wszczęcia przez wierzyciela osobistego postępowania egzekucyjnego wobec wspólnika według przepisów egzekucji z innych praw majątkowych tj. m.in. art. 9112 i nast. kodeksu postępowania cywilnego (dalej k.p.c.). o zajęciu praw komornik powiadamia pozostałych wspólników, jeżeli ich adresy zostały mu podane przez którąkolwiek ze stron. Pozostali wspólnicy w terminie dwóch tygodni od powiadomienia obowiązani są przedstawić komornikowi wykaz przedmiotów, wierzytelności i praw, które przypadną dłużnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania. Nie mają oni przy tym możliwości wypowiedzenia udziału takiego wspólnika w spółce, które to prawo przysługuje wyłącznie jemu i jego wierzycielowi osobistemu. Dodać także trzeba, że bezskuteczność egzekucji nie musi dotyczyć egzekucji prowadzonej przez wierzyciela osobistego wspólnika, który może się powołać w tym zakresie na bezskuteczność egzekucji z ruchomości prowadzonej przez inny podmiot. Natomiast z uwagi na wyraźne brzmienie komentowanego przepisu, wierzyciel nie będzie mógł skutecznie powołać się na bezskuteczność egzekucji z jakichkolwiek innych niż ruchomości składników majątku dłużnika typu wierzytelności czy nieruchomości.

Resumując, wierzyciel osobisty wspólnika spółki cywilnej nie ma możliwości zaspokojenia się z majątku spółki cywilnej dopóty, dopóki spółka ta trwa.
Jednakże, wierzyciel osobisty jednego ze wspólników spółki cywilnej może skierować egzekucję do rachunku bankowego, który uważany jest potocznie za rachunek bankowy spółki cywilnej, a w istocie stanowi rachunek wspólny wspólników tej spółki. Podstawę takiego uprawnienia wierzyciela stanowi art. 8911 k.p.c., w myśl którego na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko dłużnikowi można zająć wierzytelność z rachunku wspólnego prowadzonego dla dłużnika i osób trzecich. Dalsze czynności egzekucyjne prowadzone będą do przypadającego dłużnikowi udziału w rachunku wspólnym stosownie do treści umowy regulującej prowadzenie rachunku, którą dłużnik obowiązany jest przedłożyć komornikowi w terminie tygodnia od daty zajęcia. Przepisy o wyjawieniu majątku stosuje się odpowiednio. Jeżeli umowa nie określa udziału w rachunku wspólnym albo gdy dłużnik nie przedłoży umowy, domniemywa się, że udziały są równe. Po ustaleniu udziału dłużnika zwalnia się pozostałe udziały od egzekucji. Przy czym w razie zajęcia rachunku wspólnego dla wspólników spółki cywilnej, komornik zawiadamia pozostałych wspólników. Przepis ten dotyczy tylko rachunku wspólnego prowadzonego dla wspólników spółki cywilnej będących osobami fizycznymi, nie ma zaś zastosowania do wspólników będących osobami prawnymi (tak A. Stangret – Smoczyńska (w:) red. J.Gołaczyński, Wybrane zagadnienia egzekucji sądowej, Warszawa 2008, s. 229).
Przepis ustanawia tygodniowy termin na przedłożenie umowy rachunku bankowego pod rygorem przyjęcia domniemania, że udziały są równe stąd, też należy rozważyć sytuację, w której dłużnik przedkłada rzeczoną umowę po upływie 7 dni lub umowę tę przedkłada inny ze wspólników spółki cywilnej, nie będący dłużnikiem. w takiej sytuacji przyjmuje się, że komornik powinien także uwzględnić jej postanowienia, albowiem domniemanie równości udziałów odpada.
Wyjaśnić dodatkowo należy, iż stosownie do treści art. 54 ust 1 i 2 Prawa bankowego środki pieniężne zgromadzone na rachunku oszczędnościowym, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym oraz na rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej prowadzonym dla kilku osób fizycznych, są wolne od zajęcia do wysokości 75% minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. z 2017 r. poz. 847), przysługującego pracownikowi zatrudnionemu w pełnym miesięcznym wymiarze czasu pracy, niezależnie od liczny współposiadaczy takiego rachunku, a tym samym niezależnie od tego dla ile wspólników spółki cywilnej prowadzony jest taki rachunek.
Po wejściu w życie przepisu art. 8911 k.p.c. spotkać można było głosy krytyczne, że jest on sprzeczny z przepisami kodeksu cywilnego regulującymi spółkę cywilną, a także art. 778 k.p.c. Poglądu tego nie można jednak podzielić, jako że art. 49 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe stanowi, że rachunki rozliczeniowe oraz rachunki lokat terminowych mogą być prowadzone wyłącznie dla osób prawnych, jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną, osób fizycznych prowadzących działalność zarobkową na własny rachunek, w tym dla osób będących przedsiębiorcami. Rachunki oszczędnościowe, rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe oraz rachunki terminowych lokat oszczędnościowych mogą być natomiast prowadzone wyłącznie dla osób fizycznych, szkolnych kas oszczędnościowych, pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych. z kolei art. 51 Prawa bankowego stanowi, że rachunek bankowy może być prowadzony dla kilku osób fizycznych albo kilku jednostek samorządu terytorialnego albo stron umowy o współpracy w rozumieniu ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (rachunek wspólny). w myśl powyższej regulacji nie jest możliwe założenie i prowadzenie rachunku bankowego na rzecz spółki cywilnej, a jedynie jest możliwe założenie i prowadzenie wspólnego rachunku bankowego dla wspólników spółki cywilnej będącymi osobami fizycznymi. Prowadzenie egzekucji z wierzytelności z rachunku bankowego wspólników spółki cywilnej nie jest zatem niezgodne ani z przepisami kodeksu cywilnego a nie art. 778 k.p.c.
Tym samym, wierzyciel osobisty jednego ze wspólników spółki cywilnej może skierować egzekucję do wierzytelności z rachunku bankowego prowadzonego przez wszystkich wspólników spółki cywilnej na zasadach określonych art. 8911 k.p.c. Jeżeli nie można ustalić udziału dłużnika w rachunku bankowym pozostaje przyjąć, że udziały te są równe. Innymi słowy, w takiej sytuacji udział każdego ze wspólników w spółce dwuosobowej wynosić będę 50 %, 3- osobowej, 33,33 %, 4-osobowej 25 % itd. Zajęcie udziału wspólnika oznacza, że bank musi przelać na rachunek komornika kwotę odpowiadającą wielkości tego udziału, przy czym dotyczy to tak kwot zdeponowanych na rachunku bankowym w momencie zajęcia, jak i kwot wpłaconych na rachunek po dacie zajęcia.

Na wstępie podkreślić należy, że obowiązek alimentacyjny rodziców względem ich dzieci nie jest ograniczony żadnym konkretnym terminem, w szczególności obowiązek ten – jak wiele osób niesłusznie przyjmuje – nie wygasa z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości czy też zakończenia edukacji czy nawet w przypadku podjęcia przez dziecko zatrudnienia. Innymi słowy, wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego nie następuje z mocy prawa. W zasadzie takim końcowym momentem, od którego dziecko nie ma już prawa do świadczeń alimentacyjnych jest chwila, do której jest ono w stanie w pełni utrzymać się samodzielnie. Do tej chwili natomiast obowiązek alimentacyjny ciąży na rodzicach niezależnie od tego czy dziecko znajduje się w niedostatku.

Zasada, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, ale wyłącznie względem dziecka pełnoletniego, czyli z reguły dziecka, które ukończyło lat 18, o ile może się ono już utrzymać samodzielnie, jest tzw. zasadą ogólną. Dodatkowo jednak przepis art. 133 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się nawet wówczas gdy nie jest ono jeszcze w pełni samodzielne. Należy to bardzo mocno zaakcentować, bo niejednokrotnie zobowiązani do zapłaty alimentów pozostają w błędnym przekonaniu, że obowiązek alimentacyjny wygasa sam np. z momentem usamodzielnienia się dziecka. Nic bardziej mylnego, uchylenie alimentów może nastąpić tylko w wyniku tego, że zobowiązany złoży pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego. Możliwy jest przy tym pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego względem dorosłych dzieci.

Kiedy wygasa obowiązek alimentacyjny

W tym kontekście wskazać trzeba, że przesłanki, które decydują o wygaśnięciu/uchyleniu obowiązku alimentacyjnego nie muszą leżeć po stronie uprawnionego do alimentów dorosłego dziecka, mogą to być także przyczyny leżące po stronie zobowiązanego rodzica jak np. zmniejszenie się możliwości zarobkowych wywołanych chorobą czy utrata uprawnień do wykonywania zawodu – utrata prawa jazdy przez kierowcę zawodowego przy jednoczesnym zaspokajaniu przez niego z trudem własnych potrzeb materialnych. Należy jednak pamiętać, iż zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego celowe działania rodziców zmierzające do zmniejszenia się możliwości zarobkowych nie będą mogły stanowić skutecznej podstawy powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego.  Art. 136 kodeksu stanowi bowiem, że jeżeli w ciągu ostatnich trzech lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyjnych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty albo jeżeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniu zakresu świadczeń alimentacyjnych.

Przyczyną zaś leżącą po stronie dziecka, od której zależy stwierdzenie ustania obowiązku alimentacyjnego jest np. okoliczność, że dorosłe dziecko, będąc już przygotowane do pracy ale nadal uczące się, w sposób zawiniony zaniedbuje studia (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 1980 r., III CRN 144/80).

Ponadto, rodzice względem dorosłego już dziecka mogą uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, na co pozwala art. 1441 k.c. Tutaj okoliczności faktyczne powództwa mogą być naprawdę różnorakie, opowiadające najogólniej rzecz biorąc poczuciu sprawiedliwości, a stanowiące przejaw np. nagannego zachowania się uprawnionego do alimentów dziecka.

Do wykazania wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego – w sytuacji gdy dziecko nadal dochodzi zapłaty alimentów – pomimo zaistnienia przesłanek  ustania tegoż obowiązku – jest koniecznie wydanie przez sąd stosownego orzeczenia, w którym sąd to potwierdzi. Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego powinien być w każdym przypadku rzetelnie sporządzony, aby dać sądowi możliwość pełnego ustalenia stanu faktycznego sprawy.

W tym miejscu zasadnym jest wspomnieć, że istnieje możliwość ustalenia, że stosunek alimentacyjny wygasł z mocą wsteczną tj. np. wcześniej niż z chwilą wytoczenia powództwa. Jeżeli rodzic chce aby sąd ustalił, że obowiązek wygasł z konkretną datą wsteczną, winien to wyraźnie wskazać w pozwie o uchylenie obowiązku alimentacyjnego, ponadto oczywiście udowodnić, że z tą właśnie datą dziecko uzyskało samodzielność. Jeżeli rodzic nie zażąda ustalenia wygaśnięcia obowiązku wstecz – co oczywiście znajdzie wyraz w komparycji wyroku- oznacza to, że wyrok będzie działał jedynie na przyszłość.

Przyjmuje się, co do zasady, że w sprawie z powództwa o ustalenie wygaśnięcia omawianego obowiązku dopuszczalne jest orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń, bowiem orzeczenie o zmniejszeniu zakresu świadczeń alimentacyjnych w sprawie o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego nie narusza zakazu wyrokowania co do przedmiotu nieobjętego żądaniem (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2000 r., sygn.akt i CKN 945/00), aczkolwiek w orzecznictwie było też wyrażane zdanie odmienne. z tego też względu najlepszym rozwiązaniem zawsze będzie sporządzenie pozwu z zawartym w nim żądaniem ewentualnym.

Właściwość sądów w sprawach o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego

Powództwo o ustalenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego, bez względu na wartość przedmiotu sporu, musi zostać wytoczone przed sądem rejonowym, zgodnie z miejscem zamieszkania pozwanego tj. w tym przypadku dziecka uprawnionego do alimentacji. Co prawda art. 32 kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że powództwo o roszczenie alimentacyjne można wytoczyć według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, aczkolwiek osobą uprawnioną w rozumieniu tego przepisów jest jedynie osoba dochodząca alimentów lub ewentualnie ich podwyższenia, a nie osoba zobowiązana do płacenia alimentów. Pozew o uchylenia obowiązku alimentacyjnego nie jest zatem powództwem, o którym mowa w powołanym przepisie.

Zabezpieczenie roszczenia w procesie o uchylenie obowiązku alimentacyjnego

Niejednokrotnie zdarza się sytuacja, w której alimenty są egzekwowane podczas gdy istnieją przesłanki ustalenia, że obowiązek alimentacyjny już wygasł. Warto zatem pamiętać, że już w pozwie można zawrzeć wniosek o zabezpieczenie powództwa. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w treści uchwały z dnia 27.11.1980 r., wydanej w sprawie III CZP 60/80 „zabezpieczenie powództwa przewidzianego w art. 138 k.r.o. o uchylenie lub obniżenie obowiązku alimentacyjnego przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie jest wyłączone. Ze względu jednak na potrzebę szczególnej ochrony interesu osoby uprawnionej do alimentacji zawieszenie postępowania egzekucyjnego może mieć miejsce tylko wówczas, gdy powództwo jest uwiarygodnione w wysokim stopniu”. Trzeba tym samym mieć na uwadze, że domagając się zabezpieczenia powództwa o uchylenie obowiązku alimentacyjnego ważne jest dokładne zobrazowanie stanu faktycznego sprawy oraz przedstawienie sądowi w miarę możliwości skompletowanych dowodów poświadczających, że dziecko jest w stanie samodzielnie się utrzymać. Nie wystarczą same tylko twierdzenia powoda zawarte w treści pozwu. Sam pozew o uchylenie alimentów nie rodzi obowiązku zabezpieczenia.

OPŁATA OD POZWU O UCHYLENIE ALIMENTÓW

Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego należy opłacić. Rodzic zobowiązany do zapłaty alimentów nie korzysta z ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych w sprawie o uchylenie alimentów. Art. 96 ust 1 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych stanowi bowiem, że tylko osoba dochodząca roszczeń alimentacyjnych oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów jest zwolniona z obowiązku ich ponoszenia. Oznacza to, że w przypadku domagania się stwierdzenia wygaśnięcia obowiązku rodzic będzie musiał je uiścić wnosząc pozew. Opłata od takiego powództwa wynosi 5 % wartości przedmiotu sporu. Wartością przedmiotu sporu w tego typu sprawach jest równowartość rocznych alimentów (art. 22 k.p.c.)

Skarga paulińska jest instytucją znaną i powszechnie stosowaną. Zasadność powództwa ze skargi paulińskiej skutkuje przyjęciem fikcji, że rzecz, którą dłużnik sprzedał, darował czy obciążył  nadal pozostaje  w jego majątku, co umożliwia skierowanie przez wierzyciela egzekucji do tej rzeczy. Stosunkowo mało skomplikowana dla wierzyciela jest sytuacja, w której owa rzecz nadal stanowi własność nabywcy. Sprawa nieco bardziej komplikuje się wówczas, gdy osoba trzecia, która nabyła daną rzecz od dłużnika rozporządzi nią na rzecz kolejnej osoby i de facto nie posiada jej już w swoim majątku.

Nie oznacza to jednak, że wierzycielowi nie przysługują wówczas żadne roszczenia. Ma on wtedy kilka możliwości obrony swoich praw. Po pierwsze, w myśl art. 531 §  2 kodeksu cywilnego w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.

Dla zobrazowania problemu można wyobrazić sobie sytuację, w której dłużnik daruje mieszkanie np. bratu, a obdarowany brat następnie darowuje ją swojemu synowi. W podanym przykładzie powództwo ze skargi paulińskiej wierzyciel może wytoczyć bezpośrednio przeciwko bratankowi. Innymi słowy, zaskarżeniu w trybie cytowanego przepisu podlegać będzie rozporządzenie przez brata dłużnika własnością mieszkania w drodze darowizny na rzecz swojego syna  (czynność „ostatnia”), a nie pierwsza darowizna dokonana przez dłużnika na rzecz brata (czynność „pierwsza”).

W takim przypadku sąd również wydaje wyrok, w którym uznaje za bezskuteczną czynność dokonaną przez osobę trzecią z kolejnym nabywcą, w podanym przykładzie dokonaną pomiędzy bratem dłużnika a jego synem.

Niestety jednak ustawodawca nieco zawężył – w stosunku do czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią – możliwości żądania uznania takiej czynności za bezskuteczną wobec wierzyciela. Powództwo będzie bowiem skuteczne jedynie w dwóch przypadkach, a mianowicie:

– gdy czynność prawna była nieodpłatna czyli np. była to darowizna,

– gdy kolejny nabywca wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną czyli widział, że dłużnik dokonuje ją w celu pokrzywdzenia wierzyciela.

Osoba dokonująca czynności prawnej (kolejny nabywca) może mieć np. wiedzę o istnieniu i wysokości wierzytelności wierzyciela wobec dłużnika, ale jednocześnie może nie wiedzieć, że czynność dłużnika była podjęta z zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela i to będzie już przesądzać o nieskuteczności takiego powództwa. Inaczej niż przy skardze paulińskiej w zakresie czynności pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią nie jest również wystarczające wykazanie, że dalszy nabywca korzyści powinien, przy zachowaniu należytej staranności, wiedzieć o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną. Wierzyciel może natomiast  korzystać z tzw. domniemań pauliańskich mających za zadanie ułatwić mu wykazanie przesłanek skargi paulińskiej także w procesie skierowanym przeciwko ostatniemu nabywcy korzyści.

Trzeba mieć na uwadze, że zgodnie z ogólną reguła ciężar udowodnienia, że osoba, na której rzecz osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną i że rozporządzenie było nieodpłatne, spoczywa na wierzycielu. Każdorazowo zatem trzeba szczegółowo ustalić i prawidłowo ocenić fakty aby mieć przekonanie, że powództwo takie będzie skuteczne.

Dobrą informacją jest jednak to, że nie zawsze gdy osoba, która nabyła od dłużnika i następnie zbyła jakąś rzecz jest zwolniona od odpowiedzialności przewidzianej przepisami o skardze paulińskiej. Wierzyciel nadal może skutecznie pozwać tą osobę na tej podstawie. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem judykatury (jak np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24.02.2011 r. sygn. akt III 132/10, wyrok tegoż sądu z dnia 4 października 2007 r., V CSK 248/07 i innych) osoba trzecia, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową, zachowuje legitymację bierną także wtedy, gdy przed doręczeniem pozwu rozporządziła uzyskaną korzyścią na rzecz innej osoby. Nawet jeżeli zbycie nastąpiło przed wniesieniem pozwu przeciwko osobie trzeciej wciąż jest ona legitymowana w powództwie ze skargi paulińskiej. Nie zmienia tego przy tym fakt, iż możliwe jest  powództwo przeciwko kolejnemu nabywcy.

W sytuacji gdy wierzyciel uzna, że nie ma szansy na skuteczne powództwo przeciwko kolejnemu nabywcy rzeczy w „łańcuszku” wciąż istnieje wspomniana wcześniej możliwość wystąpienia ze skargą paulińską przeciwko nabywcy rzeczy od dłużnika. Powództwo to jawi się wręcz jako konieczne ponieważ w orzecznictwie podkreślono, iż wierzyciel ma możliwość  wystąpienia bezpośrednio przeciwko osobie trzeciej także o zasądzenie na jego rzecz odpowiedniej kwoty tytułem bezpodstawnego wzbogacenia aczkolwiek koniecznym jest jednak uzyskanie prawomocnego wyroku pauliańskiego, przesądzającego o zasadzie odpowiedzialności osoby trzeciej. Roszczenie kondycyjne ma bowiem swoje źródło w skardze pauliańskiej i nie może być od niej oderwane (tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 marca 2017 r. , sygn. akt i ACa 1066/16).

Czas na wystąpienie przeciwko kolejnej osobie ze skargą paulińską.

Wierzyciel ograniczony jest czasowo w dochodzeniu roszczeń nie tylko przeciwko nabywcy rzeczy od dłużnika ale także w stosunku do kolejnego nabywcy rzeczy.  Zgodnie z treścią art. 534 kodeksu cywilnego uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności. Oznacza to, że po upływie 5 lat prawo do zwalczania przez wierzyciela skutków dokonanej czynności wygasa i sąd powództwo wniesione po upływie tego terminu po prostu oddali. Jeżeli wierzyciel zdecyduje się na zaskarżenie kolejnej czynności dokonanej pomiędzy nabywcą rzeczy od dłużnika i kolejnym nabywcą wówczas termin 5- letni należy liczyć od tej ostatniej czynności. Najprościej wyjaśnić można, że zwrot „od daty tej czynności” należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy ono każdej kolejnej czynności rozporządzającej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, a nie tylko czynności pierwszej, zdziałanej między dłużnikiem a osobą trzecią. Termin ten biegnie bowiem indywidualnie dla każdej czynności prawnej oddzielnie.

Do czego uprawnia wierzyciela korzystny wyrok ze skargi paulińskiej przeciwko nabywcom nieruchomości?

Uprawnia on do prowadzenia egzekucji z danej rzeczy, ewentualnie w razie wyzbycia się jej do dochodzenia zapłaty w trybie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, względnie przepisów o odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. Prawomocny wyrok  nie stanowi natomiast podstawy wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości osoby trzeciej (względnie kolejnego nabywcy) nabytej przez nią w wyniku czynności uznanej za bezskuteczną.