Odwołanie darowizny

Darowizna, z uwagi na swój szczególny nieodpłatny charakter może zostać odwołana. Odwołanie może mieć miejsce zarówno w stosunku do darowizny jeszcze niewykonanej, jak również już wykonanej. Podmiotem uprawnionym do odwołania darowizny jest sam darczyńca, a w określonych przypadkach również jego spadkobiercy.

Odwołanie darowizny niewykonanej

W myśl art. 896 kodeksu cywilnego darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Z darowizną niewykonaną będziemy mieć do czynienia przykładowo wówczas gdy zawarto co prawda umowę darowizny, a więc doszło do przeniesienia własności rzeczy darowanej ale nie nastąpiło jeszcze przeniesienie posiadania przedmiotu darowizny na obdarowanego.
Z cytowanego przepisu wynika, że darczyńca nie może odwołać darowizny w sytuacji gdy już w chwili zawarcia umowy znajdował się w trudnej sytuacji majątkowej, zmiana stanu majątkowego musi bowiem ewidentnie nastąpić już po zawarciu umowy. Co więcej, zmiana ta musi być takich rozmiarów, że wykonanie darowizny prowadziłoby do uszczerbku dla utrzymania darczyńcy lub zagroziłoby możliwości wykonania obowiązku alimentacyjnego ciążącego na nim z mocy ustawy, a więc np. względem małoletnich dzieci. Dla powstania uprawnienia do odwołania darowizny nie ma natomiast znaczenia z jakiego powodu nastąpiło pogorszenie stanu majątkowego darczyńcy, a w szczególności czy nastąpiło to z powodów od niego zależnych, czy niezależnych. Nawet jeżeli darczyńca zawinił w wyniku czego nastąpiło opisane pogorszenie ma prawo odwołać darowiznę chyba, że postępował umyślnie lub z rażąca niedbałością.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., sygn.akt V CSK 289/13 wyjaśnił, że w przypadku gdy przedmiot darowizny jest podzielny dopuszczalne jest odwołanie darowizny tylko w takiej części, jaka wystarcza dla wyeliminowania wymienionego w art. 896 kodeksu cywilnego uszczerbku. Także w razie odwołania przez darczyńcę całej darowizny sąd może uwzględnić jedynie w części żądanie darczyńcy wobec obdarowanego dotyczące zwrotu przedmiotu darowizny w zakresie, w jakim pozwoli to na wyeliminowanie stanu majątkowego darczyńcy określonego bliżej w art. 896 kodeksu.
Judykatura traktuje uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej jako prawo osobiste darczyńcy, w związku z czym nie przechodzi ono po jego śmierci na spadkobierców.

Odwołanie darowizny wykonanej

W przypadku darowizny wykonanej ustawodawca przewidział dla darczyńcy możliwość (nie zaś obowiązek) jej odwołania w sytuacji gdy obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Rozwiązanie to podyktowane jest tym, że na obdarowanego nałożone są pewne obowiązki natury etycznej sprowadzające się do tego, że darczyńca ma prawo oczekiwać za swoją hojność pewnej wdzięczności.
Warto w tym miejscu odnotować, iż przyjmuje się, że odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego dotyczy nie tylko darowizny już wykonanej, lecz także darowizny niewykonanej (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2014 r., sygn.akt II CSK 291/13).
Pojęcie rażąca niewdzięczność nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę. Samo słowo „rażąca” powoduje jednakże, że zachowanie obdarowanego musi być nacechowane szczególnie złą wolą. Z pewnością nie będą traktowane jako rażąco niewdzięczne zachowanie zwykłe międzyludzkie konflikty, nie przekraczające poza przyjęte społecznie ramy, w szczególności jeżeli będą one inicjowane przez samego darczyńcę. Typowymi zachowaniami, które mogą odpowiadać powyższej definicji będą np. czyny karalne względem darczyńcy, zaniedbywanie obowiązków rodzinnych, zaniedbywanie przedmiotu darowizny, tolerowanie opisanych zachowań wyrządzanych darczyńcy przez inne osoby (np. męża obdarowanej córki) itp. Katalog przyczyn z pewnością jest na tyle otwarty, że warto indywidualne przypadki konsultować z prawnikiem.
Obdarowany może dopuścić się rażącej niewdzięczności zarówno przez działania, jak i zaniechania. Niezależnie od formy, do odwołania darowizny konieczne jest stwierdzenie świadomego i celowego działania lub zaniechania po to aby skrzywdzić darczyńcę i świadomość obdarowanego, że popełnia on niewdzięczność (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1997 r., sygn.akt I CKN 256/97).
W zasadzie rażąca niewdzięczność winna być okazana darczyńcy a nie osobie trzeciej np. współmałżonkowi czy dziecku chyba, że przy okazji także darczyńca doznaje w ten sposób krzywdy. Nie można jednak wykreować w tym zakresie jednolitej, sztywnej zasady, albowiem zawsze ocena czy obdarowany okazał się, poprzez np. czyny względem osoby bliskiej darczyńcy, rażąco niewdzięczny również względem niego wymaga oceny okoliczności konkretnego przypadku.
Jeżeli darczyńca obdarował jedną umową wiele osób i rażącej niewdzięczności dopuściła się jedna z nich, darowizna może być odwołana w stosunku tylko do tego obdarowanego. I odwrotnie, w przypadku dokonania darowizny przez wiele osób może ją odwołać – w odpowiedniej części – tylko ta, wobec której obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności.
Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył.
Inaczej niż w pierwszym z omówionych przypadków, prawo do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności przechodzi na spadkobierców darczyńcy ale tylko wówczas gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do jej odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Procedura odwołania darowizny

Oświadczenie o odwołaniu darowizny stosownie do treści art. 900 kodeksu cywilnego musi nastąpić na piśmie. Jeżeli chodzi o rażącą niewdzięczność względem darczyńcy ustawodawca przewidział jedynie jednoroczny termin, liczony od momentu gdy darczyńca (względnie spadkobierca) dowiedział się o niewdzięczności, w którym takie oświadczenie może zostać złożone. Po upływie tego terminu uprawnienie do odwołania darowizny wygasa. W przypadku gdy rażąco niewdzięczne zachowanie ma charakter ciągły termin roczny należy liczyć od chwili, gdy stan rażąco niewdzięcznego zachowania ustał.
W zależności od tego czy mamy do czynienia z darowizną wykonaną czy niewykonaną mogą być potrzebne dodatkowe czynności. Precyzyjniej, odwołanie darowizny niewykonanej powoduje, że darowizna upada z mocy prawa i żadne dalsze czynności nie muszą już być podejmowane. Inaczej sytuacja będzie natomiast wyglądała w drugim z analizowanych przypadków gdyż np. samo oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia jej własności z obdarowanego na darczyńcę. Ono dopiero kreuje po stronie obdarowanego obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W zależności od tego czy obdarowany uzna skuteczność oświadczenia o odwołaniu darowizny czy też nie konieczne będzie albo zawarcie umowy powrotnego przeniesienia własności nieruchomości na darczyńcę albo koniecznym stanie się wytoczenie przez darczyńcę powództwa o zobowiązanie obdarowanego. do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu przedmiotu darowizny.

Jeżeli potrzebują Państwo pomocy prawnej w podobnej sprawie zapraszam do skorzystania z usług mojej Kancelarii. Szczegóły (koszt, zakres i termin realizacji usługi) można ustalić telefonicznie pod nr.: 694 433 846 w godzinach 07.00-20.00 lub za pośrednictwem e-mail: katarzyna.siwiec@radca.prawny.org.pl

    *Wyrażam zgodę na przetwarzanie danych na warunkach określonych w podzakładce RODO