Poza wartością majątku spadkodawcy, przy obliczaniu wysokości zachowku obowiązujące przepisy pozwalają również uwzględnić dokonane przez spadkodawcę darowizny oraz zapisy windykacyjne. Umowa darowizny jest umową nazwaną, uregulowaną w art. 888 i nast. kodeksu cywilnego (dalej k.c.). Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Rodzi się zatem pytanie czy należny zachowek zwiększają tylko dokonane przez spadkodawcę darowizny w rozumieniu powołanego przepisu czy też inne bezpłatne przysporzenia, które kojarzą się z pojęciem darowizny.
1. Rozszerzenie wspólności majątkowej małżeńskiej (intercyza)
Rozszerzenie wspólnoty majątkowej małżeńskiej na przedmioty wchodzące w skład majątku odrębnego bywa traktowane analogicznie jak darowizna w rozumieniu art. 993 kodeksu cywilnego, który to przepis stanowi właśnie, że dolicza się do spadku m.in. darowizny dokonane przez spadkodawcę. Od razu akcentuję, że orzecznictwo w tym zakresie nie jest jednolite ale dość wyraźnie ukształtowało się stanowisko, zgodnie z którym jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 k.c., lecz również wszelkie czynności dokonane przez małżonków, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia (tak. np. Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 25 marca 2014 r., sygn.akt I ACa 1204/13, Sąd Okręgowy w Krakowie w wyroku z dnia 10 listopada 2016 roku, sygn.akt II Ca 1547/16 czy Sąd Apelacyjny w Poznaniu z dnia 5 grudnia 2013 roku, sygn.akt I ACa 982/13 – odmiennie natomiast Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 18 lipca 2013 r., sygn.akt I ACa 244/13).
Należy zatem liczyć się z tym, że rozszerzenie przez małżonków ustroju ustawowej wspólności majątkowej na majątek osobisty jednego z małżonków może być uznane w konkretnych okolicznościach sprawy za nieodpłatne przysporzenie, zbliżone swoim charakterem do umowy darowizny. Oczywiście o tego rodzaju kwalifikacji czynności każdorazowo decydują okoliczności danej sprawy i nie można w tym zakresie tworzyć generalnej reguły, w myśl której udział objęty taką umową zawsze podlegał będzie uwzględnieniu przy obliczeniu należnego zachowku. Warto jednak taką ewentualność przewidywać i odpowiednio wcześniej skonsultować się z prawnikiem, który pomoże ocenić czy w danej sytuacji w ogóle intercyza może wywołać skutki identyczne jak dokonanie darowizny.
2. Podział majątku dorobkowego spadkodawcy
Również umowa o podział majątku dorobkowego spadkodawcy i jego małżonka może rodzić ryzyko zakwalifikowania jej jako darowizny w rozumieniu art. 993 k.c., o ile oczywiście nie zostanie zachowana w tym zakresie jakakolwiek równowaga świadczeń. W szczególności jeżeli w wyniku takiej umowy współmałżonek spadkobiercy otrzyma wszystkie wartościowe składniki majątku stron bez konieczności uiszczenia spłat na rzecz spadkodawcy. W podobnych realiach Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r. , sygn.akt I ACa 982/13 uznał, że umowa o podział majątku posiada najbardziej podstawowe cechy darowizny, tj. stanowi nieodpłatne świadczenie na rzecz osoby trzeciej kosztem swego majątku. Nie jest to jednakże pogląd jednolity, w innych wyrokach sądów możemy rozpoznać bowiem stanowisko odmienne.
3. Umowa zniesienia współwłasności
Podobnie jak miało to miejsce przy umowach o podział majątku wspólnego, również w przypadku zniesienia współwłasności przez spadkodawcę, w sytuacji gdy nie ustalono na jego rzecz żadnych spłat, skutek może być analogiczny tj. uznanie tego rodzaju umowy za darowiznę. Na poparcie powyższego stanowiska przytoczyć można wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., sygn.akt III CSK 307/08, w którym podkreślono, że umowa obligacyjna obejmująca zniesienie między współwłaścicielami współwłasności nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego dotychczasowego współwłaściciela może być kwalifikowana jako umowa darowizny. Myśl ta powtórzona została także przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 25 sierpnia 2009, sygn.akt I ACa 445/09.
4. Czynności mieszane
W ostatnim z przywołanych wyroków wylansowano ponadto pogląd, że doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 podlegają wszelkie darowizny, tj. darowizny czyste, a także połączone z poleceniem czy mające charakter umów mieszanych. Do tych ostatnich czynności zakwalifikowana może być np. darowizna mieszkania z jednoczesnym ustanowieniem służebności osobistej zamieszkiwania w przedmiocie darowizny. W takim przypadku aby ocenić jaki charakter ma ta czynność konieczne będzie porównanie wartości świadczenia darczyńcy i obdarowanego, a jeżeli w efekcie tego zabiegu ustalona zostanie znaczna ich różnica na korzyść obdarowanego, istnieje ryzyko doliczenia takiej darowizny przy ustalaniu wysokości zachowku.
5. Renta ustanowiona bez wynagrodzenia
Renta może zostać ustanowiona za wynagrodzeniem lub bez wynagrodzenia. O ustanowieniu renty bez wynagrodzenia można mówić wtedy, gdy zobowiązany do świadczeń rentowych nie otrzymuje w zamian tego zobowiązania żadnego ekwiwalentu. Z mocy art. 906 § 2 k.c. stosuje się wówczas przepisy o darowiźnie przy czym przepisy te stosuje się wprost, nie zaś odpowiednio. Tym samym wartość renty ustanowionej bezpłatnie dolicza się do substratu zachowku.
Na chwilę obecną co prawda w judykaturze przeważa stanowisko, że na gruncie art. 993 k.c. pojęcie darowizny winno być interpretowane wąsko tj. uwzględniane przy obliczaniu zachowku winny być tylko te czynności, które stanowią stricte umowę darowizny w rozumieniu art. 888 k.c., aczkolwiek – jak miał udowodnić niniejszy wpis – nie jest to stanowisko jednolite, stąd też potencjalni spadkodawcy winni liczyć się z tym, że dana czynności pomimo, iż formalnie nie będzie stanowić darowizny, może zostać uwzględniona przy ustalaniu zachowku.
