Działalność stowarzyszeń reguluje ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach. Wyróżniamy dwa rodzaje stowarzyszeń: uproszczone zwane także zwykłym, nie posiadające osobowości prawne i rejestrowe, które zgodnie z art. 17 ustawy po wpisie do Krajowego Rejestru Sądowego otrzymuje osobowość prawną.
Wśród obligatoryjnych organów stowarzyszenia występuje m.in. zarząd, który reprezentuje stowarzyszenie na zewnątrz, kieruje jego działalnością, a tym samym zaciąga w jego imieniu zobowiązania. Bywa, że nie wszystkie z nich są później regulowane i należy poszukiwać innych możliwości ich egzekucji niż tylko z majątku stowarzyszenia, czasem właśnie z majątku osób, które je w imieniu stowarzyszenia zaciągały. Podkreślić jednak trzeba, iż nieco inaczej kształtuje się odpowiedzialność członków zarządu stowarzyszenia w zależności od tego z jakim jego rodzajem mamy do czynienia oraz czy dług ma charakter prywatny czy publiczny.
Odpowiedzialność za długi prywatne stowarzyszenia zwykłego
Aktualnie, w przypadku stowarzyszenia zwykłego, ustawa precyzyjnie reguluje w art. 40 ust 1b, że każdy członek odpowiada za zobowiązania stowarzyszenia bez ograniczeń całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi członkami oraz ze stowarzyszeniem. Odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy egzekucja z majątku stowarzyszenia zwykłego okaże się bezskuteczna. Odpowiedzialność ta jest odpowiedzialnością osobistą co oznacza, że członek stowarzyszenia zwykłego oraz członek jego zarządu odpowiada za zaciągnięte przez nie zobowiązania całym swoim osobistym majątkiem w sposób nieograniczony tj. do wysokości zobowiązania tegoż stowarzyszenia. Co więcej, odpowiedzialność ta jest odpowiedzialnością solidarną co oznacza, że wierzyciel może żądać zapłaty całości długu od wszystkich lub niektórych osób w przepisie tym wymienionych. Z kolei członek stowarzyszenia zwykłego lub członek zarządu, który spełnił świadczenie na rzecz wierzyciela tegoż stowarzyszenia ma prawo żądać zwrotu tego świadczenia w częściach równych od pozostałych osób.
Ponadto jak wyjaśnił Wojewódzki Sąd Administracyjny w Lublinie w wyroku z dnia 24 listopada 2017 r., sygn.akt I SA/Lu 671/17, jest to odpowiedzialność o charakterze wtórnym (subsydiarnym), która wchodzi w rachubę dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku stowarzyszenia zwykłego okaże się bezskuteczna. Pomimo więc przyjęcia, że członek jest dłużnikiem z tytułu długu stowarzyszenia zwykłego, to przede wszystkim stowarzyszenie zwykłe (będąc ex lege dłużnikiem głównym) zobligowane jest (w pierwszej kolejności) wykonać zobowiązanie. Wierzyciel najpierw zatem musi spróbować odzyskać dług od stowarzyszenia, a dopiero w razie niepowiedzenia, żądać jego zapłaty od członków stowarzyszenia czy też członków jego zarządu.
Odpowiedzialności tej nie można wyłączyć w drodze odmiennych postanowień umownych zawartych w umowie z wierzycielem, jako że ma ona charakter bezwzględny.
Odpowiedzialność za długi prywatne stowarzyszenia rejestrowanego
W przepisach ustawy próżno szukać regulacji podobnych jak chociażby w kodeksie spółek handlowych (mam tu na myśli treść art. 299 k.s.h.) dotyczących odpowiedzialności członków zarządu stowarzyszenia za jego długi. Tym samym uznać należy, że członkowie zarządu stowarzyszenia nie odpowiadają za jego długi, o ile oczywiście nie poręczyli za takie zobowiązanie, nie przystąpili do długu czy też za pośrednictwem jakichkolwiek innych czynności prawnych sami nie stali się dłużnikami wierzyciela stowarzyszenia.
Odpowiedzialność za długi stowarzyszenia przekształconego
Stowarzyszenie zwykłe liczące co najmniej siedmiu członków, może przekształcić się w stowarzyszenie rejestrowane, co finalizuje się w momencie wpisu stowarzyszenia zwykłego do Krajowego Rejestru Sądowego. W takim przypadku członkowie przekształcanego stowarzyszenia zwykłego jeszcze przez okres roku licząc od daty wpisu stowarzyszenia do KRS odpowiadają za zaciągnięte przez stowarzyszenie zobowiązania na dotychczasowych zasadach czyli całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi członkami, jeżeli egzekucja z majątku stowarzyszenia okaże się bezskuteczna.
Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe
Zarówno członek zarządu stowarzyszenia rejestrowanego, jak i członek stowarzyszenia zwykłego odpowiada za zobowiązania podatkowe.
Po pierwsze bowiem do członków zarządu osoby prawnej jaką jest stowarzyszenie rejestrowane zastosowanie ma przepis art. 116 a w zw. z art. 116 Ordynacji podatkowej, zgodnie z którym to przepisem jeżeli egzekucja z majątku osoby prawnej okaże się bezskuteczna w całości lub części za jej zobowiązania odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami, a więc zarząd stowarzyszenia. Z kolei członek zarządu stowarzyszenia zwykłego odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie ze stowarzyszeniem ale i pozostałymi członkami zarządu za zaległości podatkowe stowarzyszenia. Zaś za zaległości podatkowe stowarzyszenia powstałe przed jego wpisem do właściwego rejestru odpowiadają solidarnie osoby działające na rzecz stowarzyszenia do chwili wpisu.
Odpowiedzialność ta ma charakter akcesoryjny, gdyż nie może powstać bez uprzedniego powstania obowiązku wobec pierwotnego dłużnika czyli w tym przypadku stowarzyszenia. Tak więc możliwość orzekania o odpowiedzialności osoby trzeciej uwarunkowana jest wcześniejszym niewykonaniem zobowiązania przez podatnika, a prowadzenie wobec niej egzekucji dopuszczalne jest jedynie w przypadku, gdy egzekucja z majątku stowarzyszenia okazała się w całości lub w części bezskuteczna. Jak wyjaśnił Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie w wyroku z dnia 13 lipca 2017 r., wydanym w sprawie I SA/Ol 277/17, faktyczne pełnienie funkcji przez członka organu zarządzającego nie jest konieczną przesłanką obciążenia go odpowiedzialnością za zaległości podatkowe stowarzyszenia. Wystarczy zatem status członka zarządu do przypisania mu takiej odpowiedzialności, nie jest istotne to czy interesuje się on losami stowarzyszenia, czy uczestniczy aktywnie w zarządzaniu nim itd.
Nasuwa się pytanie czy członek zarządu może się uwolnić od powyższej odpowiedzialności. Oczywiście, że tak pod warunkiem wykazania którejkolwiek z przesłanek egzoneracyjnych wymienionych w art. 116 § 1 pkt 1 i 2 Ordynacji tj. np. wykazania, że:
-we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym czasie zostało otwarte postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. z 2017 r. poz. 1508 oraz z 2018 r. poz. 149 i 398) albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu, o którym mowa w ustawie z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne, przy czym zgodnie z orzecznictwem członek zarządu stowarzyszenia, któremu w statucie takiego stowarzyszenia nie nadano wyraźnie uprawnień do reprezentowania tego podmiotu, ponosi mimo wszystko winę w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości takiego stowarzyszenia (tak wyrok NSA z 5.03.2014 r., sygn.akt I FSK 562/13 i wyrok WSA w Warszawie z dnia 21.01.2015 r., sygn.akt III SA/Wa 1890/14),
-niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy czyli np. był obłożenie chory od momentu wystąpienia przesłanek do ogłoszenia upadłości lub np. został bez swojej woli odsunięty od prowadzenia spraw stowarzyszenia,
-wskaże mienie stowarzyszenia, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych stowarzyszenia w znacznej części.
Przy czym podkreślić trzeba też to, że nie wszystkie stowarzyszenia mają w ogóle zdolność upadłościową, w takim przypadku w orzecznictwie przyjmuje się, że jeżeli stowarzyszenie zdolności tej nie ma to członek jej organów zarządzających nie może powoływać się na przesłankę wyłączenia odpowiedzialności podatkowej wskazaną w art. 116 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej (patrz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16.10.2013 r. w sprawie II FSK 2877/11) choć upatruje się również możliwości obrony w relacji do postępowania likwidacyjnego stowarzyszenia.
Odpowiedzialność za zobowiązania wobec ZUS
Podobnie jak w przypadku zobowiązań podatkowych, zarząd stowarzyszenia, a w stowarzyszeniu zwykłym również jego członkowie, odpowiadają za długi wobec ZUS. Zgodnie bowiem z treścią art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do należności z tytułu składek zastosowanie mają m.in. przywołane wyżej przepisy art. 116 i 116 a Ordynacji podatkowej.
