Skarga paulińska jest instytucją znaną i powszechnie stosowaną. Zasadność powództwa ze skargi paulińskiej skutkuje przyjęciem fikcji, że rzecz, którą dłużnik sprzedał, darował czy obciążył nadal pozostaje w jego majątku, co umożliwia skierowanie przez wierzyciela egzekucji do tej rzeczy. Stosunkowo mało skomplikowana dla wierzyciela jest sytuacja, w której owa rzecz nadal stanowi własność nabywcy. Sprawa nieco bardziej komplikuje się wówczas, gdy osoba trzecia, która nabyła daną rzecz od dłużnika rozporządzi nią na rzecz kolejnej osoby i de facto nie posiada jej już w swoim majątku.
Nie oznacza to jednak, że wierzycielowi nie przysługują wówczas żadne roszczenia. Ma on wtedy kilka możliwości obrony swoich praw. Po pierwsze, w myśl art. 531 § 2 kodeksu cywilnego w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Dla zobrazowania problemu można wyobrazić sobie sytuację, w której dłużnik daruje mieszkanie np. bratu, a obdarowany brat następnie darowuje ją swojemu synowi. W podanym przykładzie powództwo ze skargi paulińskiej wierzyciel może wytoczyć bezpośrednio przeciwko bratankowi. Innymi słowy, zaskarżeniu w trybie cytowanego przepisu podlegać będzie rozporządzenie przez brata dłużnika własnością mieszkania w drodze darowizny na rzecz swojego syna (czynność „ostatnia”), a nie pierwsza darowizna dokonana przez dłużnika na rzecz brata (czynność „pierwsza”).
W takim przypadku sąd również wydaje wyrok, w którym uznaje za bezskuteczną czynność dokonaną przez osobę trzecią z kolejnym nabywcą, w podanym przykładzie dokonaną pomiędzy bratem dłużnika a jego synem.
Niestety jednak ustawodawca nieco zawężył – w stosunku do czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią – możliwości żądania uznania takiej czynności za bezskuteczną wobec wierzyciela. Powództwo będzie bowiem skuteczne jedynie w dwóch przypadkach, a mianowicie:
– gdy czynność prawna była nieodpłatna czyli np. była to darowizna,
– gdy kolejny nabywca wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną czyli widział, że dłużnik dokonuje ją w celu pokrzywdzenia wierzyciela.
Osoba dokonująca czynności prawnej (kolejny nabywca) może mieć np. wiedzę o istnieniu i wysokości wierzytelności wierzyciela wobec dłużnika, ale jednocześnie może nie wiedzieć, że czynność dłużnika była podjęta z zamiarem pokrzywdzenia wierzyciela i to będzie już przesądzać o nieskuteczności takiego powództwa. Inaczej niż przy skardze paulińskiej w zakresie czynności pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią nie jest również wystarczające wykazanie, że dalszy nabywca korzyści powinien, przy zachowaniu należytej staranności, wiedzieć o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną. Wierzyciel może natomiast korzystać z tzw. domniemań pauliańskich mających za zadanie ułatwić mu wykazanie przesłanek skargi paulińskiej także w procesie skierowanym przeciwko ostatniemu nabywcy korzyści.
Trzeba mieć na uwadze, że zgodnie z ogólną reguła ciężar udowodnienia, że osoba, na której rzecz osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną i że rozporządzenie było nieodpłatne, spoczywa na wierzycielu. Każdorazowo zatem trzeba szczegółowo ustalić i prawidłowo ocenić fakty aby mieć przekonanie, że powództwo takie będzie skuteczne.
Powództwo przeciwko osobie trzeciej
Dobrą informacją jest jednak to, że nie zawsze gdy osoba, która nabyła od dłużnika i następnie zbyła jakąś rzecz jest zwolniona od odpowiedzialności przewidzianej przepisami o skardze paulińskiej. Wierzyciel nadal może skutecznie pozwać tą osobę na tej podstawie. Zgodnie bowiem ze stanowiskiem judykatury (jak np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24.02.2011 r. sygn. akt III 132/10, wyrok tegoż sądu z dnia 4 października 2007 r., V CSK 248/07 i innych) osoba trzecia, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową, zachowuje legitymację bierną także wtedy, gdy przed doręczeniem pozwu rozporządziła uzyskaną korzyścią na rzecz innej osoby. Nawet jeżeli zbycie nastąpiło przed wniesieniem pozwu przeciwko osobie trzeciej wciąż jest ona legitymowana w powództwie ze skargi paulińskiej. Nie zmienia tego przy tym fakt, iż możliwe jest powództwo przeciwko kolejnemu nabywcy.
W sytuacji gdy wierzyciel uzna, że nie ma szansy na skuteczne powództwo przeciwko kolejnemu nabywcy rzeczy w „łańcuszku” wciąż istnieje wspomniana wcześniej możliwość wystąpienia ze skargą paulińską przeciwko nabywcy rzeczy od dłużnika. Powództwo to jawi się wręcz jako konieczne ponieważ w orzecznictwie podkreślono, iż wierzyciel ma możliwość wystąpienia bezpośrednio przeciwko osobie trzeciej także o zasądzenie na jego rzecz odpowiedniej kwoty tytułem bezpodstawnego wzbogacenia aczkolwiek koniecznym jest jednak uzyskanie prawomocnego wyroku pauliańskiego, przesądzającego o zasadzie odpowiedzialności osoby trzeciej. Roszczenie kondycyjne ma bowiem swoje źródło w skardze pauliańskiej i nie może być od niej oderwane (tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 marca 2017 r. , sygn. akt i ACa 1066/16).
Czas na wystąpienie przeciwko kolejnej osobie ze skargą paulińską
Wierzyciel ograniczony jest czasowo w dochodzeniu roszczeń nie tylko przeciwko nabywcy rzeczy od dłużnika ale także w stosunku do kolejnego nabywcy rzeczy. Zgodnie z treścią art. 534 kodeksu cywilnego uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności. Oznacza to, że po upływie 5 lat prawo do zwalczania przez wierzyciela skutków dokonanej czynności wygasa i sąd powództwo wniesione po upływie tego terminu po prostu oddali. Jeżeli wierzyciel zdecyduje się na zaskarżenie kolejnej czynności dokonanej pomiędzy nabywcą rzeczy od dłużnika i kolejnym nabywcą wówczas termin 5- letni należy liczyć od tej ostatniej czynności. Najprościej wyjaśnić można, że zwrot „od daty tej czynności” należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy ono każdej kolejnej czynności rozporządzającej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, a nie tylko czynności pierwszej, zdziałanej między dłużnikiem a osobą trzecią. Termin ten biegnie bowiem indywidualnie dla każdej czynności prawnej oddzielnie.
Do czego uprawnia wierzyciela korzystny wyrok ze skargi paulińskiej przeciwko nabywcom nieruchomości?
Uprawnia on do prowadzenia egzekucji z danej rzeczy, ewentualnie w razie wyzbycia się jej do dochodzenia zapłaty w trybie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, względnie przepisów o odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. Prawomocny wyrok nie stanowi natomiast podstawy wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości osoby trzeciej (względnie kolejnego nabywcy) nabytej przez nią w wyniku czynności uznanej za bezskuteczną.
